اصول و مبانی کلونی‌های پرورش دهنده ملکه
زنبورداران با بهره‌گیری از این رفتارهای انعطاف‌پذیر، کلونی‌های ویژه‌ای به نام کلونی‌های پرورش ملکه ایجاد می‌کنند. این کلونی‌ها در پرورش ملکه برای آغاز، تغذیه و مراقبت از ملکه‌های ملکه استفاده می‌شوند. ایجاد کلونی‌های پرورش ملکه نیازمند درک و تلفیق چندین مفهوم ، از جمله پاسخ‌های رفتاری، فیزیولوژی و شرایط محیطی است. راه‌اندازی و نگهداری کلونی‌های پرورش ملکه معمولاً ظریف‌ترین و گاهی اوقات دشوارترین بخش پرورش ملکه است؛ تجربه و دانش عملی برای موفقیت در این فرآیند حیاتی هستند.
همان‌گونه که در مقاله‌ی «مقدمه‌ای بر رشد و نمو ملکه‌ی زنبورعسل» توضیح داده شد، تمام لاروهای جوان و بارور می‌توانند به ملکه تبدیل شوند، مشروط بر آنکه از سوی زنبورهای پرستار و با دسترسی به منابع غذایی فراوان، هزاران بار تغذیه شوند (شکل ۱). در این مقاله، اصولی شرح داده می‌شود که چگونه یک زنبوردار می تواند با بهره‌گیری از رفتارهای ذاتی زنبورها، تعداد زیادی ملکه تولید کند.
مکان جغرافیایی، جریان شهد، وضعیت کلونی و زمان سال همگی بر تعداد ملکه‌هایی که در هر زمان می‌توان پرورش داد تأثیر می‌گذارند. از نظر فنی، پرورش ملکه زمانی که هوا به اندازه‌ی کافی گرم باشد تا بتوان کلونی را باز کرد، این کار امکان پذیر است ، زمان اوج تولید در ایالت‌های شمال‌شرقی ایالات متحده اواخر بهار و اوایل تابستان است. در جریان شهد ماه مه (اوایل اردیبهشت ماه)، می‌توان ۱۰۰ ملکه یا بیشتر را تنها در یک کلونی پرورش ملکه تولید کرد. اما در شرایط کمبود شهد در سپتامبر(مهرماه)، پرورش بیش از ۱۵ تا ۲۰ ملکه چالش‌برانگیز است و با مشکلاتی روبرو است.
غدد هیپوفارنژیال زنبورهای پرستار در بهار بزرگ‌تر و فعال‌تر از زنبورهای پاییزی هستند، و همین امر باعث می‌شود زنبورهای بهاری برای تغذیه‌ی لاروهای در حال رشد مناسب‌تر باشند. علاوه بر تغییرات فیزیولوژیکی کارگران، کلونی در آماده‌سازی برای زمستان، تولید نوزاد و موم را کاهش می‌دهد و این باعث کاهش ظرفیت ساخت و تغذیه‌ی ملکه‌ها می‌شود. تغییرات فصلی در رفتار و فیزیولوژی زنبورها، همراه با تغییرات در دسترسی به منابع گلی، از عوامل مهم در انتخاب روش و مقیاس پرورش ملکه هستند.
در چرخه‌ی طبیعی زندگی یک کلونی زنبورعسل، ملکه‌های ملکه در پاسخ به ازدحام تولیدمثلی، جانشینی ملکه، یا مرگ ملکه ساخته می‌شوند. در صورت وجود منابع کافی، پس از آغاز ملکه ملکه، زنبورهای پرستار به مراقبت از آن ادامه می‌دهند، مگر آنکه توسط یک ملکه‌ی رقیب نابود شود. این ویژگی‌های رفتاری کلونی برای راه‌اندازی موفق کلونی‌های پرورش ملکه حیاتی هستند.
کلونی استارتر ملکه ، وضعیت اضطراری
حذف یا مرگ ملکه موجب تغییری چشمگیر در رفتار زنبورهای کارگر می‌شود. هنگامی که ملکه کشته می‌شود، کلونی وارد یک وضعیت اضطراری شده و تقریباً بلافاصله آغاز به تغذیه از لاروهای جوان برای تبدیل آن‌ها به ملکه‌های جدید می‌کند. در فرآیند پرورش ملکه، زنبوردار می‌تواند این رفتار را با حذف فیزیکی ملکه یا با ایجاد یک کلونی جدید بدون ملکه تحریک کند. این کلونی آغازگر (Cell Starter) نامیده می‌شود
در یک کلونی استارتر ملکه، زنبورهای پرستار زمانی اقدام به پرورش ملکه می‌کنند که کلونی بدون ملکه بوده و هیچ سلول ملکه یا لارو جوان دیگری نباشد. اگر در این کلونی لاروهای جوان وجود داشته باشد، کلونی تلاش خواهد کرد تا ملکه‌های اضطراری را از آن‌ها پرورش دهند ، اینکار جمعیت کلونی را از پیوندها منحرف کرده و ملکه‌های ناخواسته ای را بوجود آوردند که مدیریت آن‌ها برای زنبوردار دشوار شود. بهترین ملکه‌ها از نظر تعداد و تغذیه، زمانی حاصل می‌شوند که ملکه‌های پیوندی تنها منبع لاروهای جوان برای تولید ملکه در کلونی باشند.
شکل ۲ (چپ): سلول پیوند ملکه‌ی یک‌روزه، تغذیه‌شده با ژل رویال و بخشی از آن کشیده شده است. شکل ۳ (راست): لارو ملکه‌ی یک‌روزه در حال تغذیه با ژل رویال. (عکس‌ها: کیت آنتون، دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا)
روش‌های متعددی برای ساخت کلونی استارتر ملکه وجود دارد. یکی از این روش‌ها ایجاد یک کلونی جدید بدون ملکه است، با تکاندن زنبورهای پرستار به داخل یک کندوی کوچک (چند قابی) یا کندوی استاندارد تک طبقه ، یک قاب حاوی نوزاد باز (لاروها و تخم‌های باز) در مرکز کندو قرار می‌گیرد و در اطراف آن چند قاب حاوی گرده و شهد گذاشته می‌شود. قاب‌های بیرونی می‌توانند شامل شانه‌ی خالی باشند. استارترهایی با جمعیت بیشتر از زنبورهای پرستار و منابع غذایی بیشتر، قادر به پرورش ملکه های بیشتری هستند. به‌طور مثال، چهار قاب زنبور پرستار معمولاً حدود ۳۰ ملکه را پوشش خواهند کرد.
چند ساعت تا یک روز پس از ایجاد کلونی ، آماده‌ی دریافت پیوندها خواهد بود. قاب پیوند جایگزین قاب حاوی نوزاد باز در مرکز کلونی می‌شود. زنبورهای پرستار بلافاصله شروع به تغذیه از ملکه‌های پیوندی می‌کنند. ملکه‌های پیوند زده شده را می‌توان روز بعد با برس‌زدن آرام زنبورها از روی سلول ملکه‌ها و مشاهده‌ی محتوا ، بررسی کرد. نباید قاب پیوند را تکان داد یا وارونه کرد؛ زیرا لاروهای جوان ظریفند و در صورت غرق‌شدن در ژل رویال از بین می‌روند.
ملکه‌های آغاز شده به‌صورت ناقص کشیده‌شده‌اند (شکل ۲) و در مرکز آن‌ها ژله سلطنتی دیده می‌شود که لارو روی آن معلق است (شکل ۳). در این مرحله، اگر زنبوردار از کلونی جداگانه‌ای برای پایان پرورش استفاده می‌کند، قاب حاوی ملکه‌ها به کلونی آماده‌شده منتقل می‌شود. کلونی استارترهای ملکه را می‌توان برای چند روز پیاپی استفاده کرد، هرچند با گذشت زمان کارایی آن کاهش می‌یابد.
خاتمه دهنده‌ی ملکه ، وضعیت وفور
کلونی خاتمه دهنده (Cell Finisher) وظیفه‌ی تغذیه و تکمیل کردن سلول های ملکه را بر عهده دارد. کلونی‌هایی که دارای ملکه هستند (queenright) برای این وظیفه ایده‌آل‌اند و می‌توان از آن‌ها برای چندین دوره‌ی متوالی استفاده کرد. وجود زنبورهای پرستار فراوان برای مراقبت از ملکه‌های در حال رشد ضروری است، و در عین حال جمعیت بالای زنبورهای جست‌وجوگر نیز باید تغذیه و حمایت از زنبورهای پرستار را تأمین کنند. در شرایط وفور، کلونی‌های غنی از منابع می‌توانند بیش از ۱۰۰ ملکه ملکه را به‌طور هم‌زمان تغذیه کنند!
کلونی‌های خاتمه دهنده معمولاً از کندوهایی با دو طبقه‌ی عمیق تشکیل می‌شوند، اما می‌توان از کندوهای با اندازه‌ی متوسط یا کندوهای کوچک (چند قابی) نیز استفاده کرد. نکته‌ی کلیدی آن است که ملکه باید با یک شبکه مانع ملکه در طبقه‌ی پایینی حبس شود تا به ملکه‌های در حال رشد در طبقه‌ی بالا دسترسی نداشته باشد. قاب‌های طبقه‌ی بالایی، مخصوصاً بالای توری ملکه، باید مرتب از نظر وجود سلول ملکه‌های ناخواسته بررسی شوند. تولد یک ملکه‌ی ناخواسته در طبقه‌ی بالا باعث نابودی تمام ملکه‌های پیوندی خواهد شد.
کلونی های خاتمه دهنده ملکه باید به‌گونه‌ای مدیریت شوند که در وضعیت مداوم تولید مثل باقی بمانند؛ وضعیتی که در حالت علدی منجر به بچه دهی می‌شود. مدیریت این کلونی‌ها نیازمند بررسی و کنترل منظم زنبوردار است. کلونی‌های قوی با ملکه‌های جوان (کمتر از یک سال) کمتر تمایل به بچه دهی دارند و تخم‌گذارهای بهتری هستند. برای حفظ رشد کلونی، می‌توان قاب های شهد وگرده و نوزادان را میان کلونی‌ها جابجا کرد.
شربت شکر همراه با گرده‌ی تازه یا کیک گرده باید به‌طور مداوم در دسترس باشد و مرتباً تأمین شود. کلونی‌های دارای ملکه می‌توانند برای پرورش ملکه در چندین نوبت استفاده شوند، هرچند که این روال هم نامحدود نیست. در نهایت کارایی این کلونی ها هم کاهش یافته و معمولاً به کندوهای کوچک تر بچه دهی کرده و یا با ملکه‌ی جدید جایگزین می‌شوند. تعداد دقیق دفعاتی که می‌توان از یک کلونی برای پرورش ملکه استفاده کرد، وابسته به زمان، منابع و خلق‌وخوی کلونی است.
روش‌های ترکیبی
انواع مختلفی از سازوکارهای پرورش ملکه وجود دارد و ممکن است از یک کلونی برای هر دو مرحله‌ی آغاز و تکمیل سلول های ملکه استفاده شود. در روش ترکیبی کلونی مشترک استارتر ، خاتمه دهنده، ملکه همراه با قاب‌های حاوی نوزاد جوان، و برخی زنبورهای کارگر به‌طور موقت از کندو خارج می‌شوند. در نتیجه بخش باقی‌مانده‌ی کلونی به حالت بدون ملکه وارد می‌شود و در عین حال، در وضعیت وفور منابع نیز باقی می‌ماند. پیوندها را می‌توان در هر زمان، از چهار ساعت تا یک روز پس از حذف ملکه، وارد این کلونی کرد. پس از وارد کردن لاروهای پیوندی، می‌توان از همین کلونی برای تکمیل کردن سلول های ملکه استفاده کرد.
شاید مایل باشید مقاله “روش‌های تولید ملکه در صنعت زنبورداری” را ملاحظه کنید 🌹
ساده‌ترین (ولی کم دوام‌ترین) روش آن است که اجازه دهیم کلونی پس از پیونددهی بدون ملکه باقی بماند. معمولاً تنها یک‌بار از خاتمه دهنده‌های بدون ملکه استفاده می‌شوند، زیرا رفتارهایی که موجب پرورش مؤثر ملکه‌ها می‌شود، در دوره‌های طولانیِ بی ملکه ای کاهش می‌یابد.
گزینه‌ی جایگزین آن است که کلونی را با ملکه‌ی اصلی دوباره متحد کرد (در این صورت، کلونی به یک خاتمه دهنده‌ی دارای ملکه تبدیل می‌شود). از آنجاییکه کلونی حداکثر دو روز بدون ملکه بوده ، به راحتی ملکه‌ی اصلی خود را خواهد پذیرفت. در این سناریو، یک مانع ملکه بین طبقات کندو قرار داده می‌شود و ملکه در طبقه‌ی پایین محبوس می‌شود، در حالی که سلول های پیوندی در طبقه‌ی بالای توری باقی می‌مانند.
هری کلوک(Harry Cloake) از نیوزیلند، روشی را ابداع کرد که از ترکیب کلونی استارتر و خاتمه دهنده استفاده می‌کند و نیاز به جابجایی سلول‌های ملکه‌ی ظریف را حذف می‌کند. سیستم تخته‌ی کلوک (Cloake Board) به تخته‌ای تقسیم‌کننده تکیه دارد که هم‌زمان به‌عنوان توری ملکه و ورودی عمل می‌کند (شکل ۴). یک صفحه‌ی فلزی برای تقسیم دو طبقه‌ی کندو استفاده می‌شود، که ملکه را در بخش پایینی به دام می‌اندازد و در بخش بالایی، حالتی شبیه کلونی بدون ملکه ایجاد می‌کند. قطع ارتباط فرمونی میان دو بخش، باعث می‌شود طبقه‌ی بالایی برای پرورش ملکه‌های ملکه‌ی اولیه مناسب باشد. با برداشتن صفحه، ارتباط و رفت‌وآمد زنبورها بازیابی می‌شود و کلونی به یک خاتمه دهنده‌ی دارای ملکه تبدیل می‌شود.
سیستم‌های دیگر از زنبورهای پرستار یک کلونی برای آغاز ملکه‌ها استفاده کرده و سپس کلونی استارتر را با کلونی اصلی‌اش با استفاده از جعبه‌های ازدحام، توری‌ها یا اجزای سفارشی دیگر دوباره متحد می‌کنند. هیچ روش مشخص و استانداردی برای ساخت کلونی پرورش‌دهنده وجود ندارد؛ زنبورداران از روش‌هایی استفاده می‌کنند که با نیازهای تولید و مدیریت خاص خودشان هماهنگ باشد.
شکل ۴ (چپ): تخته‌ی تقسیم کلوک و صفحه‌ی فلزی. شکل ۵ (راست): ملکه‌های ملکه‌ی بسته‌شده در قاب پیوند. (عکس‌ها: کیت آنتون، دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا)
سلول های ملکه‌ی آماده ، وضعیت آرامش و رضایت
پس از پیوند موفق و ساخت ملکه‌ها، اکنون زنبوردار دارای سلول های پیوندی ملکه‌ی متعددی است که نیازمند مراقبت ویژه‌اند. کل زمان رشد ملکه، از تخم تا زنبور بالغ، ۱۶ تا ۱۷ روز است. زمانی که لاروهای یک‌روزه برای پیوند استفاده شوند، پیوند‌های ملکه، چهار روز پس از ورود به کلونی پرورش‌دهنده (و هشت روز پس از گذاشته‌شدن تخم)، سرپوشیده خواهند شد.
زمانی که ملکه‌ها سرپوشیده شدند، دیگر نیازی به تغذیه‌ی کلونی ندارند. هرچند ممکن است سلول‌های ملکه را تا ۱۱ روز پس از پیوند در کلونی پرورش‌دهنده باقی گذاشت، اما یک اشتباه در زمان‌بندی که منجر به تولد زودهنگام یک ملکه شود، می‌تواند باعث کشته‌شدن همه‌ی ملکه‌های دیگر توسط همان ملکه‌ی تازه متولد شده شود. در عملیات‌های تجاری، ملکه‌های سرپوشیده از کلونی خارج شده و در دستگاه انکوباتور با دما و رطوبت کنترل‌شده قرار می‌گیرند.
ملکه‌های ملکه می‌توانند بین ۲ تا ۵ روز پیش از تولد (یعنی بین روزهای ششم تا دهم پس از پیوند) به یک کندوی بدون ملکه یا کلونی دیگر منتقل شوند. به‌صورت جایگزین، می‌توان اجازه داد ملکه‌ها در قفس، از سلول‌های خود در کلونی پرورش‌دهنده یا در انکوباتور متولد شوند. سپس ملکه‌های باکره را می‌توان بین یک تا هفت روز پس از تولد به یک کلونی بدون ملکه معرفی یا برای حمل‌ونقل بسته‌بندی کرد. اطلاعات بیشتر در مورد نحوه‌ی مدیریت ملکه‌ها در مقاله‌ای دیگر از همین مجموعه ارائه خواهد شد.
نتیجه گیری
مدیریت کلونی‌های پرورش‌دهنده نیازمند زمان و صبوری است. با کسب تجربه، این فعالیت می‌تواند به یک بخش لذت‌بخش، انعطاف‌پذیر و مستقل از مدیریت کلونی‌های زنبورعسل تبدیل شود.
اطلاعات بیشتر
- اطلاعات درباره زیست‌شناسی زنبور عسل: The Hive and the Honey Bee نوشته‌ی Lorenzo Langstroth
- اطلاعات درباره پرورش ملکه: Queen Rearing Essentials نوشته‌ی Lawrence John Connor
- برای آشنایی بیشتر با پژوهش‌های آزمایشگاه Grozinger، به وبسایت آن مراجعه کنید.
- مرکز تحقیقات گرده‌افشان‌ها (Center for Pollinator Research) نیز منبعی ارزشمند در این زمینه است.
یادداشت حمایتی
این محتوا بر پایه‌ی پروژه‌ای تهیه شده که با حمایت مالی مؤسسه ملی غذا و کشاورزی وزارت کشاورزی ایالات متحده (USDA-NIFA) و از طریق برنامه‌ی تحقیقات و آموزش کشاورزی پایدار شمال‌شرق (Northeast SARE)، تحت شماره‌ی کمک‌هزینه‌ی LNE22-447 پشتیبانی شده است.
نویسندگان : Kate Anton & Christina Grozinger, Ph.D.
