دانشمندان جانورشناس را عقیده بر این است که گل های زیبائی که در طبیعت وجود دارد به خاطر لذت بردن به وجود نیامده است دلیل آفرینش آنها در این است که بتوانند حشرات گرده افشان را به خود جلب نمایند تا حشرات به گرده افشانی آنها پرداخته و بارور گردند.در مقابل گل ها هم، فورا حق الزحمه حشرات را به صورت گرده و شهد پرداخت می کنند، یعنی زنبورها گل ها را بارور و گل ها هم شهد و گرده گل در اختیار حشرات قرار می دهند.
عمل انتقال دانه گرده از قسمت نر به مادگی یک گل را گرده افشانی می‌گویند و گرده افشانی به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد.
گرده افشانی مستقیم
- الف ) بدون دخالت عوامل گرده افشان
- ب ) با کمک عوامل گرده افشان
گرده افشانی غیر مستقیم
انتقال دانه گرده از بساک گل یک گیاه به کلاله مادگی گل گیاه دیگری که دارای فرمول ژنتیکی متفاوتی است. این عمل همیشه به وسیله عوامل خارجی گرده افشان و معمولا توسط حشرات و باد انجام می شود.زنبورهای عسل شهد (نکتار) و گرده ها را از گل ها برای مصارف غذایی خود جمع‌آوری می‌کنند. آنها برای جمع‌آوری، صدها نوع گل را ملاقات کرده و باعث گرده‌افشانی آنها می‌شوند، که اکثر این گیاهان دارای اهمیت اقتصادی (تجاری) می‌باشند.
جنبه های عمومی گرده افشانی و نقش زنبور عسل در لقاح نباتات
اکثر قریب به اتفاق گیاهان برای تکثیر و تولیدمثل به گرده افشانی نیازمندند و نکته مهم و اساسی در این امر، گرده افشانی به موقع و سریع می باشد. یعنی زمانی که کلاله پذیرش دانه گرده را داشته دارد، گرده افشانی باید صورت گیرد.در گرده افشانی به موقع، کیفیت و کمیت بذر و میوه بالا رفته، محصول زودتر رسیده و دوام محصول روی گیاه بیشتر خواهد شد.
از مهم ترین دلایل نیاز گیاهان به گرده افشانی حشرات عبارتند از :
- در بعضی از گل ها اندام نر زودتر می رسد.
- در بعضی از گل ها اندام ماده زودتر می رسد.
- در بعضی از گل ها دانه گرده، قدرت بارور به همان گل را ندارد.
- در بعضی از گیاهان گل های نر و ماده از هم جدا هستند.
- شکل خاص قرار گرفتن پرچم ها و مادگی، در بعضی از گیاهان، کلاله مادگی گل بالاتر از پرچم ها قرار گرفته است.
مطالعات اخیر نشان داده است که حدود ۹۰% محصولات کشاورزی به وسیله زنبورهای عسل گرده‌افشانی می‌شوند.
تخمین ارزش گرده‌افشانی توسط زنبور عسل مشکل است. اگر ما ارزش آن را بر حسب میوه، سبزی و دانه تولید شده که رابطه مستقیمی با گرده‌افشانی توسط زنبور دارد به آن اضافه کنیم، می‌توان ارزشیابی را با تفکیک محصول به دست آمده در نتیجه گرده‌افشانی مستقیم انجام داد.
به عنوان مثال اگرچه دانه تولید شده توسط یونجه به تنهایی دارای ارزش زیادی است، ولی خود دانه وقتی کاشته میشود به سهم خود در تولید گوشت و شیر نیز شرکت می‌کند.بنابراین گرده‌افشانی در اقتصاد کشاورزی در یک سری از حوادث مختلف دارای اهمیت زیادی بوده و یک عامل ضروری است.
آقای مک گرگوری اهمیت گرده افشانی زنبور را از نظر تولید غذا مورد بررسی قرار داده و به نتیجه جالبی دست یافته است. او در کتاب خود اشاره می‌کند که دو سوم جمعیت جهان در آسیای جنوب شرقی قرار دارند که غذای اصلی انها برنج می‌باشد. در این منطقه از جهان تنوع غذایی خیلی کمتر بوده و حدود یک درصد را تشکیل می‌دهد. بالعکس در ایالات متحده امریکا حدود نصف غذای مردم را غذاهای گیاهی مانند میوه، سبزی، حبوبات و شکر و … تشکیل می‌دهد و بقیه ان از نوع حیوانی می‌باشد. حدود ۱۵ درصد از غذاهای گیاهای درآمریکا از گیاهانی حاصل می‌شوند که برای گرده‌افشانی به حشرات گرده‌افشان وابسته بوده و یا این که از حشرات به نحوی استفاده میشود.
حدود ۵۰% غذای ما از گوشت گاو و لبنیات به دست می‌آید که از تغذیه گیاهان خانواده حبوبات مصرف شده حاصل میشود که در گرده‌افشانی انها نیز حشرات نقش دارند، بنابراین حدود یک سوم رژیم غذایی ما را گیاهانی تشکیل می‌دهند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم زنبورهای در گزده افشانی آنها شرکت دارند. ارزشی که در سال ۱۹۷۰ برای غذای حاصل از گرده‌افشانی زنبور عسل برآورد کرده‌اند حدود ۱۱۵ میلیارد دلار می‌باشد و این بدین معنی است که در این سال سهم حشرات گرده‌افشان نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار بوده است.
نقش زنبور عسل در گرده افشانی گیاهان زراعی
برای بکارگیری موثر زنبورعسل در امر گرده افشانی گیاهان زراعی و درختان میوه، مدیریت و هدایت کلنی ها از اهمیت ویژه ای برخوردار استکارشناسان امور گرده افشانی گیاهان زراعی به وسیله زنبورعسل با تغییراتی که در کنترل کلنی ها می دهند می‌توانند آنها را برای گرده افشانی گیاهان زراعی خاص هدایت کنند.
این کارشناسان با همکاری متخصصین اصلاح نژاد، حتی توانسته اند لاین هایی از زنبورعسل به وجود آورند که فقط برای گرده افشانی گروه خاصی از گیاهان مفید واقع شوند.به عنوان مثال نژاد خاصی از زنبورعسل وجو دارد که به علت جثه کوچک و سایر ویژگی‌های مرفولوژیک و بیولوژیک برای گرده افشانی یونجه اختصاص یافته است.
چگونگی گرده افشانی توسط زنبور عسل
هنگام جمع آوری شهد و گرده گیاهان مقداری گرده گل به بدن زنبوران عسل می‌چسبد و وقتی که روی گل بعدی برای جمع آوری گرده گل می نشینند گرده‌های اضافی که روی بدنشان چسبیده بود روی مادگی گل افتاده و آن را بارور می‌کند و تشکیل میوه یا بذر می‌دهد و سبب افزایش محصول میشود.
زنبورعسل قدرت زیادی برای عمل گرده افشانی دارد، به طوری که:
- زنبورعسل برای تهیه ۱ کیلوگرم عسل باید ۶ تا ۸ میلیوم گل را ملاقات کند.
- در طول سال زنبوران یک کندو ۶۰میلیون بار از کندو خارج می شوند و هر بار ۹۰ گل را ملاقات می کنند و به کندو باز می گردند.
دلائل برتری و موفقیت بیشتر زنبورعسل نسبت به سایر حشرات گرده افشان :
- جمعیت زیاد کلنی های زنبورعسل
- شعاع پرواز زنبورعسل
- وفاداری زنبورعسل به یک گونه گیاه
- وفاداری زنبورعسل به یک منطقه
- تاثیر کمتر سموم حشره کش روی زنبورعسل به دلیل تولید مثل بالا و رفتار آنها
- اطلاعات بیشتر انسان در مورد پرورش، تکثیر و نگهداری آن
- سازش و فعالیت درهر گونه شرایط آب و هوایی
- فعالیت زمستانی خوب
- سهولت جابجایی کندوهای زنبورعسل.
- شرایط کندوها برای گرده افشانی
ارائه یک فرمول کلی برای تعداد کلنی های مورد نیاز در یک هکتار از گیاه زراعی برای گرده افشانی مفید و موثر و منطقی به نظر نمی رسد. زیرا عواملی مثل تعداد زنبوران یک کلنی و سایر حشرات گرده افشان در منطقه، وجود گیاهان و سایر محصولات کشاورزی که باعث جلب زنبوران عسل می شوند و سطح زیر کشت گیاه مورد نظر در تعیین فرمول مناسب دخالت دارند.
شاید مناسب ترین راه این باشد که تعداد کندوها را در واحد سطح به تدریج زیاد کنیم و میزان محصول را که در اثر گرده افشانی افزایش یافته است، اندازه گیری می کنیم تا جایی که با اضافه کردن تعداد کندوها دیگر بر میزان محصول اضافه نشود گاهی نیز تعداد زنبوران عسل در واحد سطح مزرعه یا باغ را مورد مقایسه قرار می دهند.
بهترین روش استقرار کندوها در یک مزرعه و باغ به نحوی باشد که زنبورها بتوانند به طور یکنواخت کل آن منطقه را تحت پوشش رای خود قرار دهند. باید توجه داشت که پرواز مفید زنبورعسل ۳ کیلومتر می باشد. بنابراین اگر وسعت منطقه زیاد باشد باید کندوها را در واحدهای متعدد به گونه ای قرار داد که کل منطقه زیر پوشش پرواز زنبوران قرار گیرد. اگر وسعت منطقه کم باشد می توان کندوهای مورد نظر را در یک محل مثلا وسط مزرعه یا باغ قرار داد.
اگر همین مطالعات رادر اکثر کشورهای جهان انجام دهیم به تنوع و کیفیت تغذیه مشابه دست خواهیم یافت. اگرچه در بعضی از رژیم‌های غذایی استثنایی هم وجود داشته باشد، مثلا اگر مصرف گوشت بالا باشد زنبور افزایش خواهد یافت، پس نیاز برای بالا بردن دانش در زمینه زنبورداری و نقش زنبور در گرده افشانی نیز زیادتر خواهد بود و در ان صورت احتیاج به زنبور عسل برای تولید غذا و تغذیه انسان برای ما روشن خواهد شد.
