دیدن از نگاه یک زنبور عسل چگونه است؟ جهان را چگونه میبیند؟

دیدن از نگاه یک زنبور عسل چگونه است؟ جهان را چگونه میبیند؟

برای شروع، ابتدا تعداد چشم های زنبور عسل را بررسی کنیم. بله، دو «چشم» بزرگ و سیاه در دو طرف سر زنبور وجود دارد که از نظر علمی، اینها «چشمهای مرکب» نامیده میشوند. این ساختارها در واقع مجموعه ای از سلولهای بینایی ساده (شامل عدسی های مجزا و سلول های فوتورسپتور) هستند که به صورت شبکه ای کنار هم قرار گرفته اند تا زنبور بتواند صدها تصویر مجزا را همزمان دریافت کند.

مغز زنبور این تصاویر را پردازش و ادغام میکند تا به درک محیط و ناوبری دقیق کمک شود. اما زنبورها تنها به این دو چشم مرکب متکی نیستند! درست در مرکز پیشانی آنها، سه نقطه سیاه کوچک به نام چشم های ساده وجود دارد. چشم های ساده قادر به تشکیل تصاویر پیچیده نیستند، بلکه وظیفه شان تشخیص تغییرات شدت نور و حرکتهای ناگهانی است. زنبورها (و بسیاری از حشرات پرنده و غیرپرنده) از این ساختارها برای ثبات در پرواز، جهتیابی و دوری از موانع استفاده میکنند. 

رنگ ، رنگ و رنگ بیشتر

زنبورها از طریق این چشم ها چه میبینند؟ در واقع، دید آنها تا حدی شبیه به بینایی ماست. آنها میتوانند تصاویری از محیط اطراف تشکیل دهند و مسیر پرواز خود را براساس آنچه میبینند برنامهریزی کنند. یکی از مهمترین وظایف زنبور عسل، جمع آوری شهد از گل هاست، و بهترین راه برای یافتن یک گل قاصدک زردرنگ در میان چمنزار، جستجوی زمین بر اساس رنگ زرد است.

جان لاباک، دانشمند انگلیسی قرن نوزدهم، با آموزش زنبورها برای یافتن آب شکر با دنبال کردن کاغذهای رنگی، نخستین شواهد مبنی بر توانایی زنبورها در تشخیص رنگ را کشف کرد. او پس از آزمایش های متعدد حتی ادعا کرد که «رنگ محبوب» زنبورهای عسل، آبی است. شاید تعداد گل های آبی و بنفش در سراسر جهان تا حدی نتیجه تکامل گیاهان برای هماهنگی با ترجیحات رنگی زنبورها باشد. 

زنبورهای عسل بینایی رنگی بسیار قوی دارند، اما بسیاری از مردم با شنیدن این موضوع متعجب می‌شوند که زنبورها نمی‌توانند رنگ قرمز را ببینند. اگر از یک زنبور بخواهیم بین مربع سیاه و مربع قرمز تمایز قائل شود، احتمالاً برایش دشوار خواهد بود. این بدان معناست که وقتی زنبورهای شما از مزرعه‌ای از شقایق‌های قرمز غذا جمع‌آوری می‌کنند، در واقع به دنبال رنگ “قرمز” نیستند، بلکه آنچه می‌بینند “لکه‌های سیاه” بزرگ روی زمینه سبز پوشش گیاهی است!

شاید مایل باشید ” تشریح آناتومی زنبور عسل ” را ملاحظه کنید!

اما نگران نباشید که زنبورهای شما قرمز گل‌های رز را از دست می‌دهند، زیرا آنها نور فرابنفش را می‌بینند که ما نمی‌توانیم ببینیم. زنبورها با استفاده از گیرنده رنگی اضافی در چشم‌هایشان، می‌توانند الگوهای پیچیده و زیبای نور فرابنفش را که بسیاری از گیاهان روی گلبرگ‌های خود ایجاد می‌کنند، ببینند. گیاهان از نور فرابنفش برای تبلیغ مستقیم گل‌های خود به گرده‌افشان‌ها استفاده می‌کنند و حتی بهترین نقاط فرود روی هر گل را به آنها نشان می‌دهند.یک زنبور چراگر، شکل، رنگ و الگوهای فرابنفش گونه گل خاصی را یاد می‌گیرد و سپس تا زمانی که آن گل به ارائه شهد یا گرده باکیفیت ادامه دهد، فقط به سراغ همان گونه گل می‌رود.

عکس های گل های زرد «بی حاشیه» زمانی خارق العاده می شوند که رنگ ها و الگوهای فرابنفش گل ثبت شده و سپس به صورت دیجیتالی با سایه های آبی روی گلبرگ ها نقاشی شوند. 

آیا تا به حال فکر کرده اید چرا تجهیزات زنبورداری از پارچه سفید ساخته میشوند، نه سیاه؟ آیا تا به حال سعی کرده اید با لباس سیاه به کندوها رسیدگی کنید؟ اگر چنین تجربه ای داشته باشید، میدانید که لباس های تیره زنبورها را بسیار تهاجمی تر از لباس های روشن میکنند. شاید به این دلیل که رنگ تیره، نوعی پرخاشگری غریزی را فعال میکند که طی میلیون ها سال تکامل یافته تا زنبورها را در برابر حمله خرس ها محافظت کند؟ و از آنجا که زنبورها اشیای “قرمز” را سیاه میبینند، ممکن است با لباس قرمز نیز همانند لباس سیاه برخورد کنند. این همچنین به معنای آن است که کنه های واروآ که به نظر ما قرمز روشن هستند، از دید زنبور عسل، در پوششی سیاه و نامرئی پنهان شده اند. 

 جهت یابی با بینایی 

زنبورها از بینایی برای ناوبری نیز استفاده میکنند. وقتی یک زنبور با انجام «رقص جنبانی» موقعیت گل ها را به دیگران اطلاع میدهد، دستورالعملهایش را بر اساس موقعیت خورشید در آسمان تنظیم میکند. او تنها به این دلیل میتواند این کار را انجام دهد که چشمانش قادرند موقعیت خورشید را تشخیص دهند. و از آنجا که چشم زنبورها میتواند «قطبش نور» را ببیند، حتی از لایه های ضخیم ابر هم موقعیت خورشید را دقیقاً مشخص میکند!

زنبورها همچنین از نشانه های بصری و علائم طبیعی در محیط شان به عنوان بخشی از فرآیند بازگشت به کندو استفاده میکنند. برخی زنبورداران علائم مشخصی (مانند گیاهان خاص یا فلامینگوهای رنگارنگ چمنی) جلوی هر کندو قرار میدهند تا به جمع آوری کننده ها کمک کنند ورودی صحیح را پیدا کرده و از «رانش زنبورها» بین کندوها بکاهند. کاهش رانش هدفی ارزشمند است، زیرا زنبورهای رانده شده میتوانند بیماری ها را از یک کندوی آلوده به کندوی سالم منتقل کنند. 

 با این حال زنبورها تمام مسیر یابی خود را تنها بر اساس بینایی انجام نمی‌دهند. برای مشاهده این پدیده، کافی است کندوی خود را تنها حدود ۳ متر از جای فعلی‌اش جابجا کنید. تقریباً تمام زنبورهای چراگر به مکان اولیه‌ی کندو بازمی‌گردند، حتی اگر مجبور باشند از کنار کندوی جابه‌جا شده‌ خود در مکان جدید عبور می کنند و یا حتی وقتی متوجه ناپدید شدن کندو می‌شوند، تعداد کمی از زنبورها می‌توانند آن را پیدا کنند، حتی اگر کندو از که فرود آمده باشند ، کاملاً قابل مشاهده باشد. بنابراین می‌توانیم با اطمینان نسبی بگوییم که زنبور تنها با تشخیص رنگ ورودی کندو، راه بازگشت به خانه را پیدا نمی‌کند.

با این حال، محققان دریافته‌اند که اگر کندوهای مجاور با رنگ‌های متفاوت رنگ‌آمیزی شوند، احتمال رانش زنبورها به داخل آن‌ها کاهش می‌یابد. پس بینایی قطعاً بخشی از فرآیند بازگشت زنبور به خانه است، اما آن‌ها به بینایی خود آنقدر اعتماد ندارند که اگر زنبوردارِ شیطانی کندو را وسط روز کاری جا‌بجا کند، به جستجوی آن بپردازند

سنجش مسافت و سرعت پرواز با استفاده از بینایی 

   دانشمندان زمان زیادی صرف کرده اند تا بفهمند زنبورها حین انجام وظایف جمع آوری غذا چگونه مسیر یابی میکنند. چگونه یک حشره کوچک میتواند کیلومترها از کندوی خود دور شود، برای جمع آوری شهد یا گرده پرواز کند، و سپس بدون گم شدن مستقیماً به خانه بازگردد؟ و پس از بازگشت، چگونه با رقصیدن فاصله دقیق کندو تا گلزار را به دیگران اطلاع میدهد تا آنها نیز بتوانند آن را پیدا کنند؟

دانشمندان با وادار کردن زنبورها به پرواز در تونل ها و لوله های خط دار، دریافتند که زنبورها بخشی از مسافت را با ردیابی «جریان نوری» عبوری از چشمانشان اندازه گیری میکنند. زنبورهایی که از تونل های پیچیده تر پرواز میکنند، به دلیل دریافت اطلاعات بصری بیشتر، فکر میکنند مسافت طولانی تری را طی کرده اند. زنبورها همچنین احتمالاً برای جلوگیری از پرواز سریع و برخورد با موانع در محیط های بصری پیچیده سرعت پرواز خود را طوری تنظیم میکنند که سطح جریان نوریِ دریافتی ثابت بماند،. این آزمایش های پیچیده روی زنبورها، استراتژی هایی را به دانشمندان و مهندسان آموخته تا پهپادهای پرنده را با استفاده از اطلاعات بصری کنترل کنند. 

سرعت زنبورهای عسل به جریان های نوری پشتی، جانبی، شکمی و پیشانی بستگی دارد. عکس از: Portelli G, Ruffier F, Roubieu FL Franceschini N (2011)

تونل پرواز ویژه‌ای که زنبورها برای خود ترسیم می کنند، این توهم را ایجاد می‌کند که جریان نوری شدیدی در اطرافشان وجود دارد. وقتی تعداد نوارهای قرمز در این تونل کمتر شود یا جهت قرار گرفتن آنها تغییر کند، رفتار زنبورها هم تغییر می‌کند. این تغییرات حتی ممکن است درک دقیق او از مسافت پروازش را تغییر کند.

اما نرها چگون می بینند ؟

اگر تا به حال به زنبور نر نگاه دقیقی انداخته باشید، متوجه شده‌اید که سرشان تقریباً تماماً چشم به نظر می‌رسد – با دو چشم مرکب گنبدی شکل و بزرگ که طرفین و بالای سرشان را پوشانده است. این چشم‌ها و موقعیت خاصشان روی سر، همان چیزی است که به زنبورهای نر امکان می‌دهد ملکه‌های جوان را در پرواز جفتگیری‌شان ببینند و برای جفتگیری با آنها مسابقه دهند. بدون این چشم‌های بزرگ و رو به بالا، احتمال اینکه زنبور نر اگر زودتر از پرستویی که به سمتش شیرجه می‌زند ، ملکه را نبیند در پایان فصل ، مجرد بمیرد بسیار است.

نکته پایانی

پس دفعه بعد که در زنبورداری خود نشسته‌اید و از تماشای زنبورهایتان لذت می‌برید، به یاد داشته باشید که آنها هم همگی در حال تماشای شما هستند. و دفعه بعد که زنبوری روی دست شما فرود آمد و با او ارتباط چشمی برقرار کردید، این ضرب‌المثل قدیمی را به خاطر آورید که “زیبایی در چشم زنبور عسل است“

ترجمه شده توسط مدیر مرکز تخصصی زنبورداری و پرورش ملکه ارجان

با تشکر از مطالعه شما ، امیدوارم از خواندن این مقاله لذت برده باشید ، برایتان آرزوی موفقیت داریم !