مسومیت زنبورهای عسل با آفت کش های کشاورزی

نقش زنبور عسل در گرده افشاني درختان و گياهان بر كسي پوشيده نيست و اكثر كشاورزان در فصل شكوفه دادن درختان و گياهان خود، مشتاق حضور زنبورها بر روي گلها بوده و از ديدن آنها خوشحال شده و شنيدن صداي زنبورها تداعي گر افزايش محصولات باغات و مزارع خواهد بود.

بررسي هاي مختلف نشان مي دهند كه زنبورها نقش مهمي در افزايش محصولات كشاورزي داشته و در صورت عدم وجود آنها، محصولات كشاورزي از نظر كميت و كيفيت افت زيادي نموده و اقتصاد كشاورزي با مشكل مواجه خواهد شد. بگونه اي كه در كشورهاي اروپائي و آمريكائي تحقيقات انجام گرفته نشان مي دهد كه سود حاصل از افزايش كميت و كيفيت محصولات كشاورزي گرده افشاني شده ساليانه ميلياردها دلار مي باشد. البته علاوه بر زنبورعسل ساير حشرات گرده افشان هم نقش زيادي در بهبود كميت و كيفيت محصولات كشاورزي دارند ولي با توجه به ميزان زياد زنبورعسل و امكان نگهداري و حمل و نقل آن به مزارع و باغات، نقش گرده افشاني آن بيشتر از ساير حشرات است.

علي رغم نقش بي بديل زنبورعسل در اقتصاد كشاورزي و اهميت آن در چرخه حيات، برخي مواقع اقدامات كشاورزان و حتي زنبورداران منجر به بروز عوارض ناگواري در كلني هاي زنبورعسل مي شود كه جبران آنها بسيار مشكل و چه بسا غير ممكن است. از اين اقدامات مي توان به انجام سمپاشي باغات و مزارع در فصل فعاليت زنبورعسل اشاره نمود كه هر ساله ميزان بسيار زيادي از جمعيت زنبوران عسل بسياري از مناطق دنيا را با خطر نابودي مواجه كرده و علاوه بر تلفاتي كه در كلني هاي زنبورعسل ايجاد مي نمايند باعث آلودگي فرآورده هاي زنبورعسل با انواع سموم كشاورزي شده كه در مصرف كنندگان اين فرآورده ها مشكلات زيادي در پي خواهد داشت،

سمپاشي باغات و مزارع گرچه به منظور مبارزه با آفات مزارع صورت مي گيرد ولي ناخواسته ميزان بسيار زيادي از حشرات گرده افشان از جمله زنبورعسل را نابود كرده و تهديد مهمي براي جمعيت اين حشرات است. بطوريكه در چند سال اخير در بسياري از كشورها از جمله ايران تلفات نسبتاً شديدي در زنبوران بالغ كلني ها اتفاق مي افتد كه تا بحال عامل مشخصي براي آن جداسازي نشده است ولي عوامل مختلفي از جمله پاتوژنها و عوامل محيطي بويژه سموم كشاورزي را در ايجاد آن دخيل مي دانند چرا كه ذكر شده كه سموم كشاورزي با ذخيره در داخل محتويات كندوها مي تواند منجر به مسموميت مزمن و تلفات وسيع در زنبورستانها گردد.

در نتيجه تا آنجا كه ميسر است بايستي با استفاده از امكانات موجود و روشهاي مختلف اقدام به روشنگري باغداران و كشاورزان و توليد كنندگان سموم كشاورزي نموده تا از توليد و مصرف سموم خطرناك براي حشرات گرده افشان بخصوص زنبورعسل پرهيز گردد. در اين نوشته به خطرات ناشي از استفاده از سموم كشاورزي و راههاي كاهش آنها اشاره خواهد شد. اميد است كه با رعايت اين نكات و بهره گيري از دستاورد محققين و متخصصين ساير كشورها اقدامات مناسب در جهت حفظ جمعيت زنبورعسل كشور در برابر چنين خطراتي صورت گيرد.

در مبارزه با مسمومیت‌های شیمیائی زنبورعسل اکثر اقدامات پیشگیرانه بوده و در صورت مواجه با مسمومیت کار خاصی انجام نخواهد گرفت چرا که فاصله بین مسمومیت و بروز علائم و تلفات بسیار کوتاه بوده و در عرض چند ساعت تلفات زیادی در زنبورستان اتفاق می‌افتد.

در نتیجه تمام اقدامات لازم برای جلوگیری از مواجه با مسمومیت، هماهنگی و همکاری بین کشاورزان و زنبورداران است. زنبورداران باید قبل از استقرار کندوهایشان در باغات و مزارع برنامه‌های سمپاشی کشاورزان را اخذ نموده و بر اساس آن اقدام به برنامه ریزی برای استقرار، کوچ و یا اتخاذ تدابیر پیشگیرانه نمایند.

کشاورزان هم در صورت مشاهده زنبورستانی در مجاورت مزارعشان برنامه سمپاشی خود را به اطلاع زنبوردار رسانیده و او را در جریان میزان سمیت سموم مورد استفاده قرار داده تا زنبوردار اقدامات پیشگیرانه خود را انجام دهد. البته زنبورداران و کشاورزان باید توجه نمایند که مسمومیت زنبوران عسل تنها رویه‌ای از خطرات ناشی از سموم کشاورزی است رویه دیگر آن آلودگی محصولات کندو به سمومی است که عوارضی را در مصرف‌کنندگان این محصولات ایجاد می‌کنند.

؛؛ در صورت تمایل مقالات ” آفات و سموم ” را نیز مطالعه کنید !

بطوریکه گاهی سمی برای زنبوران عسل چندان خطرناک نیست ولی زمانی که در داخل عسل و گرده گل به حالت تجمعی ذخیره می‌شود عوارض ناخواسته ای را در مصرف‌کنندگان بوجود خواهد آورد، لذا زنبورداران تنها نباید به جنبه سمی یا غیر سمی بودن سموم برای زنبورانشان اکتفا کرده و از میزان سمیت این مواد برای مصرف‌کنندگان محصولات زنبورعسل غفلت نموده و عوارض آنها را نادیده گیرند. اما با این حال جهت برخورد صحیح و اتخاذ تدابیر مناسب در زمان سمپاشی مزارع و باغات باید به نکات زیر توجه شود:

آنچه که باید کشاورزان انجام دهند

• همواره از سموم واجد برچسب شرکت سازنده معتبر استفاده نمائید.
• از حشره‌کش‌هایی که ماندگاری زیادی روی گل‌ها دارند استفاده نکنید.
• از حشره‌کش‌های کم خطر برای زنبوران عسل استفاده نمائید.
• در مواقعی که کاهش دمای هوا یا نشستن شبنم زیاد روی گیاهان در شب پیش‌بینی می‌شود، عمل سمپاشی را انجام ندهید چرا که در این مواقع ماندگاری سموم و خطر مسمومیت زنبورها دو برابر حالت عادی است.
• استفاده زمینی سموم کم خطرتر از روشهای هوائی است چرا که ذرات شناور کمتری ایجاد شده و مساحت کمتری هم سمپاشی خواهد شد.
• از سمومی که زمان ماندگاری ۴ تا ۸ ساعت دارند در پایان روز، زمانی که زنبورها از چرا برگشته اند، و هنگام نیمه شب استفاده کنید. سمومی که ماندگاری کوتاه تری دارند را در حد فاصل غروب و صبح زود بکار ببرید. زنبورها معمولاً از ساعت ۷ صبح تا ۸ بعد از ظهر دارای فعالیت چراگری می باشند. استفاده از سموم در ساعات پایانی روز کم خطرتر از ساعات اولیه روز است.
• کم خطرترین فرمولاسیون سموم را انتخاب نمائید. فرمولاسیون دانه ای برای زنبورها کم خطرتر است. چرا که این سموم در سطح خاک استفاده شده و دانه‌های آنها بزرگتر از آن است که توسط زنبورها برداشت شوند. با این حال حشره کشهای سیستمیک که بصورت دانه‌ای استفاده می شوند امکان دارد در داخل گرده‌ها وجود داشته و زنبورها را تحت تأثیر قرار دهند.
• معمولاً فرمولاسیون مایع سالمتر از پودرهای مرطوب شونده‌اند، چرا که پودرها نسبت به مایعات مدت زمان بیشتری در مزرعه سمی خواهند ماند.
• فرمولاسیون پودری (گرد پاشی) و میکروکپسولی شده برای زنبورها بسیار خطرناکند چراکه این مواد از نظر اندازه بسیار شبیه به دانه‌های گرده بوده و براحتی به موهای زنبور چسبیده و بداخل کندو آورده شده و نوزادان و ملکه ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
• قبل از اینکه از سموم با مدت زمان ماندگاری بیش از ۸ ساعت استفاده کنید از زنبورداران بخواهید که زنبورهایشان را به مدت چند روز از آن محوطه دور کرده و بعد از کاهش خطرات به آنجا برگردند.

آنچه که باید زنبورداران انجام دهند

• کلنی‌های بدون کد و مشخصات را در نزدیکی مزارع و باغات رها نکنید. مشخصات ، آدرس و شماره تلفن صاحب کلنی‌ها را به باغداران ارائه دهید.
• کمتر از ۴۸ الی ۷۲ ساعت بعد از سمپاشی مزارع با سموم بسیار خطرناک برای زنبوران عسل، به مزارع برنگردید. ۵۰ تا ۹۰ درصد از زنبورها در عرض ۲۴ ساعت بعد از سمپاشی ها تلف می‌شوند. برخی از سموم از جمله کلرپیریفوس و تیامتوگزام مدت ماندگاری بیشتری دارند.
• کلنی ها را حداقل ۵ کیلومتر از مناطقی که با سموم خطرناک برای زنبورها سمپاشی شده‌اند دور کنید.
• کلنی‌ها را بیشتر در مکان‌های مرتفع قرار دهید تا در مکان‌های پست و گود. حشره‌کش‌ها به مناطق پست فرود آمده و با بادهای صبحگاهی به جریان در خواهند آمد. شرایط وارونگی محیط هم خطر را بطور ویژه‌ای افزایش می‌دهد.
• شب قبل از سمپاشی با حشره‌کش خطرناک، کلنی‌ها را با یک گونی مرطوب بپوشانید. این پوشش‌ها را به مدت ۲ الی ۳ روز مرطوب نگهدارید تا زنبورها را از خطرات داخلی محافظت نماید.

رعايت این موضوعات بیش از قوانین و مقررات، نیازمند روابط مستحکم و صمیمی زنبورداران و کشاورزان است. در صورت عدم هماهنگي و همكاري بين زنبوردار و كشاورز اقدامات فوق نتيجه چنداني در پي نخواهند داشت. البته مهمتر از همه، رعايت اصول سلامتي در توليد و مصرف سموم كشاورزي توسط كارخانجات توليد سموم كشاورزي است كه علاوه بر انتخاب سالمترين نوع مواد، كشاورزان و زنبورداران را در جريان ميزان سميت و نحوه پيشگيري از عوارض مواد توليد شده قرار داده و زمان ماندگاري آنها را بر روي گياهان مشخص كرده تا زنبورداران زمان پرهيز از حضور در باغات سمپاشي شده را رعايت نمايند.

سازمان هاي آموزشي و ترويجي بايد با استفاده از وسايل ارتباط جمعي و برگزاري دوره هاي آموزشي، باغداران و زنبورداران را با نحوه صحيح مصرف سموم كشاورزي و برخورد با مسموميت زنبوران عسل آشنا نموده و از تلفات بيش از حد در زنبورستانها جلوگيري به عمل آورند. از سوي ديگر شركتهاي بيمه و سازمانهاي حمايتي كلني هاي زنبورعسل را در مقابل حوادثي از جمله مسموميت با سموم كشاورزي و حوادث غير مترقبه بيمه نموده و زنبورداران را در جبران خسارتهاي وارده مورد حمايت قرار دهند.

حفاظت زنبور عسل د‌ر مزارع تحت سمپاشی

تلفات زنبور عسل به علت تغذیه از گیاهان سمپاشی شد‌ه یکی از معضلات زنبورد‌اران می ‌باشد‌ و برای جلوگیری از تلفات یا کاهش آن باید‌ به نحوی از تغذیه زنبوران از گیاهان آلود‌ه به سموم ممانعت کرد‌.

د‌ر این راستا، تاثیر چند‌ ماد‌ه به عنوان د‌ور‌کنند‌ه شامل ملاس چغند‌ر قند، اسید‌ استیک و اسید‌ اگزالیک روی زنبور عسل به صورت زیست‌سنجی تغذیه انتخابی و د‌ر شرایط کامل گلد‌هی مزرعه اسپرس مورد‌ مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل از تجزیه واریانس د‌اد‌ه ‌های تغذیه زنبور عسل د‌ر خارج از کند‌و د‌ر ظروف تغذیه نشان د‌اد‌ که تمام تیمارهای تعیین شد‌ه نسبت به شاهد‌ د‌ر سطح ۱% اختلاف معنی‌ د‌ار د‌اشته و می‌‌توان گفت که هر یک از سه ماد‌ه د‌ور کنند‌ه د‌ر حد‌اقل د‌ز مورد‌ استفاد‌ه د‌ارای خاصیت د‌ور کنند‌گی هستند‌.

نتایج حاصل از تحقیقات مزرعه ‌ای نشان د‌اد‌ که د‌ر آزمایشات مربوط به سمپاشی د‌ر مزرعه نیز از بین سه غلظت (تیمار) مورد‌ استفاد‌ه، تیمار ۲۰۰ سانتی‌متر مکعب ملاس چغند‌رقند‌ د‌ر ۸ لیتر آب برای مد‌ت ۱۰ ساعت د‌ارای بیشترین اثر د‌ور‌کنند‌گی بود‌ه است.لذا با توجه به نتایج بد‌ست آمد‌ه و با بررسی ‌های د‌قیق‌ تر د‌ر شرایط مزرعه می‌توان امکان بکارگیری مواد‌ د‌ور کنند‌ه و کاهش تلفات زنبورعسل را د‌ر مزارع و باغات سمپاشی شد‌ه فراهم نمود‌. بررسی ‌های تکمیلی د‌ر مورد‌ اجزای د‌ورکنند‌ه ملاس چغند‌ر قند‌ نیز باید‌ صورت گیرد‌.

زنبور عسل از راه‌های مختلف از جمله راه خوراکی، تماسی و تنفسی با انواع سموم آلوده مـی‌شـود کـه مهمتـرین راه آلودگی مسیر تنفسی و خوراکی است.

زنبورها در حین پرواز و چراگری روی درختان و گیاهان، از راه تنفـسی آلوده شـده و بـر اساس مکانیسم اثر سموم، دچار مسمومیت می‌گردند. در راه خوراکی زنبورها در حین جمع‌آوری شـهد گیاهـان سمپاشـی شـده دچار مسمومیت شده یا اینکه موقع برگشت به کلنی و ذخیره‌سازی شهد در داخل سلول‌های مومی، در حین مصرف عسل ذخیره شده دچار مسمومیت می‌گردند که این نوع مسمومیت امکان دارد مدت‌ها بعد از سمپاشـی گیاهـان و درختـان باشـد و بیـشتر در لاروها اتفاق می‌افتد و با علائم سایر بیماری‌های زنبورعسل اشتباه می‌گردد.

علائم مسمومیت زنبورعسل با سموم کشاورزی

• مشاهده حالت تهاجمی در زنبورها، به گونه‌ای که زنبورها نسبت به حالت عادی خودشان دچـار تهـیج و عـصبانیت شـده و رفتار تهاجمی از خود نشان می‌دهند (ناشی از اکثر حشره‌کش‌ها).
• فقدان زنبوران چراگر بر روی گیاهان واجد شکوفه در حالی که این گیاهان برای زنبورها جذابیت بالائی داشته و در حالـت عادی زنبورهای زیادی روی آنها فعالیت دارند (ناشی از اکثر حشره‌کش‌ها).
• علائمی از جمله گیجی و بی هوشی، فلجی و حرکات نامنظم، تلوتلو خوردن و حرکات سـریع در زنبـوران بـالغ و چرخیـدن آنها بر روی پشت مشاهده می‌شود (ناشی از سموم ارگانوفسفات و ارگانوکلرین)‌.
• مشاهده برگشت (قی) محتویات کیسه عسل بر روی ضمائم دهان و بیرون آمدن زبان(خرطوم) (ناشی از سموم ارگانوفسفات و پیرتروئید)‌.
• مشاهده رقصهای دسته جمعی غیر طبیعی، نزاع و درگیری و آشفتگی در مدخل کندو (ناشی از سموم ارگانوفسفات).
• مشاهده زنبورانی که بر روی زمین می‌خزند و قادر به پرواز نیستند. فعالیت زنبورها بسیار کند شده و به نظر می‌رسـد کـه چائیده‌اند (ناشی از سم کارباریل)‌.
• عـدم رشـد مناسـب نـوزادان بـدون اینکـه زنبـوران بـالغ درگیـر باشـند (ناشـی از سـموم کاپتـان، اپرودیـون نوالـورون و اسپیرودیکلروفن) .•    مشاهده تلفات در لارو و شفیره و زنبوران تازه متولد شده و رفتار غیر طبیعی زنبور ملکه، از جمله تخمگذاری بسیار نامرتب در سطح شا‌نها (ناشی از سموم کارباریل و متیل پاراتیون).
• برخی از کلنی‌ها ملکه‌‌هایشان را از دست می‌دهند (ناشی از سموم آسفات، کارباریل، مالاتیون و متیل پاراتیون).
• رشد ضعیف ملکه (در کلنی‌های پرورش ملکه) بدون درگیری زنبوران بالغ (ناشی از سم کومافوس)‌

مسمومیت زنبورعسل با حشره‌ کش‌ ها

در بررسی های انجام گرفته مشخص شده که سمومی که حداکثر تا ۸ ساعت ماندگاری روی گیاهان را داشته باشند برای زنبوران عسل بسیار خطرناک اند، لذا هر چقدر سم زودتر از روی گل‌ها حذف شود به همان میزان برای زنبورها سالم‌تر است.

حشره‌ کش‌ هایی که برای زنبوران عسل سمی بوده و باعث مرگ آنها می شوند در خانواده‌های زیر قرار می گیرند :

• ارگانوفسفاتها  Organophosphates
• از جمله آسفات acephate، متیل- آزیفوس  azinphos-methyl ، کلرپیریفوس chlorpyrifos، دیازینون diazinon، دیامتوآت dimethoate، مالاتیون malathion، متامیدوفوس methamidophos و متیل پاراتیون methyl parathion
• ان-متیل کارباماتها N-methyl carbamates
• از جمله کارباریل carbaryl  و کاربوفوران carbofuran
• نئونیکوتینوئیدها Neonicotinoids
• از جمله کلوتیانیدین clothianidin ، ایمیداکلوپرید imidacloprid  و تیامتوکزام thiamethoxam

معالجه کندوهای آلوده به سموم کشاورزی

درصورتی‌که سمپاشی با سموم خطرناک انجام گرفته و بقایای سموم بر روی گیاهان دوام داشته باشد باید کندوی آلوده به محل سمپاشی نشده انتقال یابد.کندوی آلوده را تحت مراقبت قرار داده، ولی اگر سم مصرفی از گروه سموم با خطر متوسط یا کم خطر بوده و فقط باعث کشته شدن زنبورهای عسل در بیرون از کندو شده باشد و در عین حال گرده آلوده به سم نیز به داخل کندو آورده نشده باشد می‌توان از نقل مکان کندوها صرف‌نظر نمود.

علائم مسمومیت در نوزادان و زنبورهای پرستار در داخل کندو نشان‌دهنده وجود گرده آلوده به سم در داخل کندو است که در این حالت نه تنها انتقال کندو به مکان دیگر بلکه خروج شان‌های حاوی گرده آلوده به سم از کندو و جایگزینی آن با شان‌های غیر آلوده نیز ضروری خواهد بود.

در غیر اینصورت مادامی که در کندو ذخیره گرده آلوده به سم وجود دارد رشد و نمو نوزادان و زنبورها و فعالیت عادی کندو مختل شده و بازده آن ناچیز خواهد بود. بهتر است شان‌های حاوی نوزادان و گرده آلوده از کندو جدا گردیده و در یک یا چند کندوی جدید قرار داده شود تا تخم‌ها تفریخ و نوزادان بالغ گردند.سپس شان‌های حاوی گرده آلوده به سم از این کندوهای جدید خارج و به مدت ۲۴ ساعت در آب خیس شوند تا گرده‌ها جدا شده و شان‌ها پس از خشک شدن برای استفاده مجدد آماده گردند. افزودن زنبورهای ۲ تا ۴ شان از کندوهای سالم به کندوهای آلوده کمک مؤثری در جهت بهبود وضع کندوهای آلوده می‌باشد.

چنانچه فاصله کندوهای سالم از آلوده کمتر از ۴ کیلومتر باشد بهتر است زنبورهای سالم با شربت قند (۵۰ درصد) خیس شوند و گرنه ممکن است بسیاری از آنها به علت عدم سازگاری با زنبورهای کندوی جدید کشته شده و یا به کندوی خود باز گردند. در بعضی موارد لازم است چند کندوی آلوده یا ضعیف در هم ادغام شوند تا کندوهائی با بازده اقتصادی به وجود آید.برای جلوگیری از غارت کندو توسط زنبورهای غارتگر و همچنین نفوذ کرم موم‌خوار به داخل کندوهای آلوده یا ضعیف توصیه می‌شود برای چند هفته سوراخ پرواز کندو تا قطر دو سانتی‌متر تنگ و سایر سوراخ‌ها و راه‌های نفوذی کندو مسدود گردد.

در صورت فقدان یا کمبود گیاهان شهدزا و گرده زا در نزدیکی کندوهای آلوده به سم توصیه می‌شود‌، مقداری گرده گل یا مواد غذائی کمکی یا ترکیبات مشابه به صورت خشک، خمیر یا مخلوط در شربت عسل یا شربت قند به کندوی آلوده تغذیه شود.در غیر اینصورت باید چند شان حاوی گرده و عسل را در اختیار کندوهای آلوده قرار داد. بکار بستن روش‌ها و توصیه‌های فوق امکان بازسازی کامل کندوهای آلوده را طی یکی دو نسل زنبور (یک تا دو ماه) فراهم می‌سازد.

• نویسندگان :
  • دکتر مصطفی مرادی (عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی)
  • دکتر رحیم عبادی (کتاب پرورش زنبور عسل)
  • سایت زنبورنت