درک ساختار اجتماعی زنبور عسل؛ زنبورها چگونه کار می‌کنند
زنبورهای عسل به دلیل کارایی فوق‌العاده‌شان شناخته شده‌اند، کارایی آنها تقریباً برای انسان تقلید ناپذیر است. این موجودات کوچک بسیار سازمان‌یافته‌اند و به هر زنبور، وظیفه‌ای خاص درون کندو محول شده است. همین سازماندهی دقیق باعث می‌شود که فعالیت‌های مختلف درون کندو به شکلی روان و منظم انجام شوند. از برخی جنبه‌ها زنبورها شبیه موریانه‌ها و مورچه‌ها هستند؛ چرا که تنها تعداد معدودی از اعضای کلنی اجازه تولید مثل یا تولید لارو دارند. باقی اعضای کندو به انجام سایر وظایف، از جمله مراقبت از نوزادان، مشغول‌اند.
زنبورها ممکن است مغزهای کوچک و ساده‌ای داشته باشند، اما حافظه‌شان واقعاً شگفت‌انگیز است. حس بویایی آنها نیز بسیار قوی است و برای این حس ۱۷۰ ژن اختصاص داده شده است. جالب آنکه زنبورها از طریق بو نیز با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و به‌ویژه به خاطر هورمون حمله‌ای که در هنگام نفوذ بیگانه به کندو ترشح می‌شود، معروف هستند.
نقش زنبورهای درون کلنی
زنبور عسل حشره‌ای اجتماعی است؛ یعنی آنها در گروه‌های خانوادگی در کنار هم زندگی می‌کنند. این گروه اجتماعی وظایف پیچیده‌ی فراوانی را انجام می‌دهد که زنبورهای تنها قادر به انجام آنها نیستند. کلنی زنبور عسل از سه نوع زنبور بالغ تشکیل شده است: ملکه، کارگرها و نرها (درون‌ها).
زنبور ملکه چگونه فعالیت می‌کند
در هر کلنی فقط یک زنبور ملکه وجود دارد و صدها زنبور نر که صرفا در فصل بهار و تابستان در دسترس هستند. حضور ملکه و زنبورهای کارگر، ساختار اجتماعی کلنی را حفظ می‌کند. همه‌ی فعالیت‌های درون کندو از طریق ارتباطاتی که وابسته به فِرِمون‌های شیمیایی و رقص‌های ارتباطی میان زنبورها هستند، هدایت می‌شوند. تعداد زنبورهای کارگر، حضور ملکه، و مقدار ذخایر غذایی سه عامل تعیین‌کننده‌ی قدرت کلنی زنبور عسل‌اند.
شاید علاقمند باشید ” فاصله شگفت‌انگیزی که زنبورهای عسل پرواز می‌کنند ” را ملاحظه کنید 🌹
نقش ملکه در کلنی زنبور عسل
نقش اصلی زنبور ملکه تولید مثل است. او تخم‌های بارور و غیربارور می‌گذارد. فصل اوج تخم‌گذاری، بهار و اوایل تابستان است. در این دوران، ملکه می‌تواند روزانه تا ۱۵۰۰ تخم بگذارد. او به‌تدریج روند تخم‌گذاری را کاهش می‌دهد و در بهار سال بعد، ممکن است اصلاً تخم‌گذاری نکند یا بسیار کم تخم بگذارد. یک ملکه می‌تواند در طول زندگی‌اش تا یک میلیون تخم تولید کند، که معادل ۲۵۰ هزار تخم در سال است.
زنبور ملکه ماده‌ای شیمیایی به نام فرمون تولید می‌کند که مانند نوعی انسجام دهنده اجتماعی عمل می‌نماید؛ چراکه کل کلنی را به هم پیوند می‌دهد. او این فرمون را از طریق غدد آرواره‌ای خود تولید می‌کند. توانایی تخم‌گذاری و تولید فرمون از سوی ملکه، کیفیت فعالیت کلنی زنبور عسل را تعیین می‌کند.
شما می‌توانید ملکه را از سایر زنبورها تشخیص دهید زیرا بدنی بزرگ‌تر و کشیده‌تر دارد. در فصل اوج تخم‌گذاری، اندازه‌ی او به حداکثر می‌رسد و شکم‌اش کشیده‌تر می‌شود. بال‌های او تنها دو سوم شکم را می‌پوشانند و سینه‌اش بزرگ‌تر از زنبور کارگر است. نیش ملکه نیز بلندتر و خمیده‌تر از نیش زنبور کارگر است. همچنین، نیش او خارهای کمتری دارد و فاقد سبد گرده و غدد موم‌ساز فعال است. زنبور ملکه می‌تواند تا ۵ سال عمر کند، اگرچه دوره‌ی اوج تولیدمثل‌اش بین ۲ تا ۳ سال است.
نقش زنبورهای کارگر در کلنی
زنبورهای کارگر وظایفی مانند ساختن لانه، پرورش نوزادان، و جمع‌آوری غذا را بر عهده دارند. هر زنبور کارگر، بسته به سن خود، وظیفه‌ای خاص دارد. بقا و تولیدمثل درون کندو، وظیفه‌ی یک زنبور منفرد نیست بلکه مسئولیتی جمعی در کل کلنی است. هیچ زنبور کارگر، ملکه یا نری به‌تنهایی قادر به ادامه‌ی حیات نیست.
زنبورهای کارگر کوچک‌ترین اعضای کلنی هستند و از نظر تعداد، بیشترین جمعیت کندو را تشکیل می‌دهند. آنها در واقع ماده‌هایی رشدنیافته هستند و نمی‌توانند تخم بگذارند. زنبورهای کارگر ویژگی‌های خاصی دارند که آنها را برای برخی وظایف درون کندو ایده‌آل می‌سازد، از جمله: غدد بویی، سبد گرده، غدد تولید غذای نوزاد، و غدد موم‌ساز.
زنبورهای کارگر وظایف گوناگونی دارند، از جمله:
- تمیز و صیقل دادن حجره‌ها
- مراقبت از ملکه
- نگهبانی در ورودی کندو
- خارج کردن زباله‌ها
- ساخت شانه‌ی مومی
- تهویه و تنظیم دمای کندو
- آوردن غذا به داخل کندو
زنبور کارگر چقدر عمر می‌کند؟
زنبورهای کارگر در تابستان می‌توانند تا ۶ هفته عمر کنند، اما آن‌هایی که در پاییز پرورش می‌یابند، تا ۶ ماه زنده می‌مانند. این تفاوت در طول عمر به کلنی کمک می‌کند تا زمستان را پشت سر بگذارد و در بهار نسل جدیدی از زنبورها را پرورش دهد.
نقش زنبورهای نر در کلنی زنبور عسل
زنبورهای نر یا دِرون‌ها، زنبورهای نر در کلنی هستند. آنها بزرگ‌ترین زنبورها در کندو هستند و معمولاً فقط در اواخر بهار و تابستان دیده می‌شوند. زنبور نر سر بزرگ‌تری نسبت به ملکه و زنبور کارگر دارد و چشم‌های مرکب‌اش در بالای سر به هم می‌رسند. آنها فاقد سبد گرده، غدد موم‌ساز و نیش هستند.
وظیفه‌ی اصلی زنبور نر، بارور کردن ملکه‌ی باکره است که این کار در طی پرواز جفت‌گیری انجام می‌شود. زنبور نر حدود یک هفته پس از تولد بالغ می‌شود و پس از جفت‌گیری می‌میرد. آنها در هیچ فعالیت مفید دیگری در داخل کندو مشارکت ندارند، اما حضورشان برای عملکرد طبیعی کلنی ضروری است.
زنبورهای نر برای غذا به زنبورهای کارگر وابسته‌اند، اما از روز چهارم تولد می‌توانند خودشان تغذیه کنند. هر زنبور نر سه برابر بیشتر از زنبور کارگر غذا مصرف می‌کند و در نتیجه، اگر تعداد زیادی زنبور نر در کندو وجود داشته باشد، می‌تواند منبع غذایی کلنی را تحت فشار قرار دهد.
پروازهای تمرینی زنبورهای نر از ۸ روزگی آغاز می‌شود و این پروازها معمولاً بین ظهر تا ساعت ۴ بعدازظهر انجام می‌گیرد. آنها هیچ‌گاه شهد یا گرده جمع‌آوری نمی‌کنند و در هوای سرد یا زمانی که منابع غذایی کم است، از کندو بیرون رانده می‌شوند. با این حال، اگر کلنی فاقد ملکه باشد، ممکن است زنبورهای نر برای مدت نامحدودی در کندو باقی بمانند.
زنبورها چه می‌خورند؟
زنبورها تنها از دو نوع ماده‌ی غذایی تغذیه می‌کنند: عسل و گرده. عسل از شهد گل‌ها تهیه می‌شود؛ همان شیره‌ی شیرینی که از مرکز گل‌ها جمع‌آوری می‌شود. شهد درون معده‌ی مخصوص عسل در بدن زنبور ذخیره می‌شود تا بعداً به زنبورهای سازنده‌ی عسل در کندو تحویل داده شود.
زنبور کارگر دریچه‌ای در بدن خود دارد که به کیسه‌ی شهد متصل است. هرگاه زنبور احساس گرسنگی کند، این دریچه باز می‌شود و مقداری از شهد شیرین به معده‌ی اصلی او منتقل می‌شود تا انرژی لازم برای ادامه‌ی فعالیت را تأمین کند.
اگر فکر می‌کنید فناوری بشر پیشرفته است، دوباره به این موضوع فکر کنید!
هواپیمایی که انسان ساخته، می‌تواند تنها یک‌چهارم وزن خود را حمل کند. در حالی‌که زنبور عسل می‌تواند شهد و گرده‌ای معادل وزن بدن خود را با خود حمل کند. او با این بار سنگین، از گل‌هایی که گاهی در فاصله‌ی زیادی از کندو قرار دارند، پرواز می‌کند و به کندو بازمی‌گردد.
جمعیت زنبورهای کارگری که این وظیفه را به عنوان یک نیروی کاری فوق‌العاده منظم و سازمان یافته را بر عهده دارند، در هر کندو بین ۱۰٬۰۰۰ تا ۵۰٬۰۰۰ عدد هستند. در واقع زنبورهای کارگری که به وظیفه جمع آوری شهد و گرده مشغول هستند حدود ۳۰٪ از جمعیت کلنی را تشکیل می‌دهند و این نسبت بسته به شرایط محیطی تغییر می‌کند. برای مثال، در فصل گل‌دهی، زنبورهای جوانی که نقش پرستار را دارند، به زنبورهای گردآورنده تبدیل می‌شوند تا بهره‌وری در جمع‌آوری شهد و گرده‌ی فراوان فصل افزایش یابد.
بچه دهی زنبورهای عسل (Swarming)
ما همگی با پدیده بچه دهی زنبورها (Swarming) آشنا هستیم. این پدیده یکی از رفتارهای طبیعی در یک کلنی زنبورعسل به شمار می‌رود. ازدحام معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که ملکه بیش از حد پیر شده باشد. در این حالت، ملکه به همراه گروهی از زنبورها که بیشتر آنها پرستار هستند، کندو را ترک می‌کند. در این زمان، کلنی با لاروهایی باقی می‌ماند که قرار است جانشین ملکه شوند. زنبورهایی که پیش‌تر وظیفه جمع‌آوری گرده و شهد را داشتند و آزادانه پرواز می‌کردند، اکنون نقش خود را تغییر داده و به زنبورهای پرستار تبدیل می‌شوند.
برخی آزمایش‌های آزمایشگاهی نشان داده‌اند که پس از ترک بخشی از جمعیت کندو، ده درصد از زنبورهای جمع‌آورنده به پرستار تبدیل می‌شوند. از آنجا که زنبورهای جمع‌آورنده معمولاً ضعیف‌تر و آسیب‌پذیرتر هستند، تعداد کمی از آنها می‌توانند این تغییر نقش را انجام دهند. این امر را می‌توان به‌عنوان راهکاری برای محافظت از کلنی در برابر آلودگی‌های احتمالی ناشی از تماس زنبورهای جمع‌آورنده با دنیای بیرون در زمان گرده‌افشانی و شهدجویی تفسیر کرد.
بچه دهی در زنبورها همچنین زمانی اتفاق می‌افتد که در یک کندو دو ملکه وجود داشته باشد یا کلنی آن‌قدر بزرگ شود که دیگر در فضای موجود در کندو گنجایش چنین جمعیتی را نداشته باشد. در چنین شرایطی بخشی از کلنی جدا شده و برای یافتن خانه‌ای جدید جهت تشکیل کلنی تازه، مهاجرت می‌کند.
عسل چگونه تولید می‌شود؟
عسل طلایی و شیرین از گذشته‌های دور تاکنون، یکی از ارزشمندترین مواد طبیعی برای بشر بوده است. در زمان‌های باستان، عسل نماد ثروت و شادی به شمار می‌رفت. امروزه نیز عسل جایگاه ارزشمندی دارد و در بسیاری از صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما عسل قاصدک (Dandelion Honey) چگونه تولید می‌شود؟ آیا فرمولی جادویی برای ساخت عسل وجود دارد؟ پاسخ این است که زنبورها بهتر از همه می‌دانند چگونه این ماده‌ی شگفت‌انگیز را تولید کنند، اما ما نیز در ادامه، این روند را برایتان شرح خواهیم داد.
گردآوری شهد از گل‌ها
تولید عسل از زمانی آغاز می‌شود که زنبور کارگر در ماه‌های گرم تابستان برای یافتن شهد و گرده به دشت و گلزارها پرواز می‌کند. او شهد گل را می‌مکد و آن را در معده‌ی ویژه‌ای به نام “معده‌ی عسلی” ذخیره می‌نماید و سپس آن را به زنبورهای عسلساز درون کندو تحویل می‌دهد.
شهد عمدتاً از ۸۰٪ آب، اسیدهای آمینه‌ی ضروری و قندهای طبیعی تشکیل شده است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، زنبور می‌تواند میزانی از شهد و گرده معادل وزن بدن خود را حمل کند. او زمانی به کندو بازمی‌گردد که کیسه‌ی شهدش پر شده باشد. برای این منظور، شهد مورد نیاز خود را از ۱۵۰ تا ۱۵۰۰ گل جمع‌آوری می‌کند.
انتقال شهد از یک زنبور به زنبور دیگر
به‌محض ورود زنبور کارگر به ورودی کندو، شهد ذخیره‌شده را به یکی از زنبورهای داخلی یا زنبورهای عسلساز تحویل می‌دهد. سپس، این شهد از زنبوری به زنبور دیگر و به‌صورت دهان به دهان منتقل می‌شود. در طول این فرایند، میزان رطوبت شهد از ۸۰٪ به حدود ۲۰٪ کاهش می‌یابد. همین روند تدریجی شهد را به عسل تبدیل می‌کند.
زنبورهای عسلساز همچنین آنزیم‌های ویژه‌ای در معده‌ی عسلی خود دارند که قندهای پیچیده‌ی موجود در شهد را به قندهای ساده‌تر تجزیه می‌کنند؛ قندهایی که هضم آنها برای زنبورها آسان‌تر است.
در روش دیگر، زنبورها شهد را مستقیماً درون سلول‌های مومی شان عسل ذخیره می‌کنند بدون اینکه از مسیر دهان‌به‌دهان عبور کند. در این حالت، دمای بالای داخل کندو باعث تبخیر رطوبت شهد می‌شود و آن را به عسل تبدیل می‌کند. فرایند تبدیل شهد به عسل معمولاً نیم ساعت زمان می‌برد و در پایان، عسل حاصل در برابر کپک، قارچ و باکتری مقاوم است. به همین دلیل، عسل می‌تواند سال‌ها بدون نیاز به یخچال سالم باقی بماند.
ذخیره‌سازی عسل
پس از آماده شدن، عسل در سلول‌های مخصوص ذخیره‌سازی قرار می‌گیرد و با موم زنبور عسل (موم پوشاننده) محافظت می‌شود تا برای تغذیه‌ی نوزادان آینده آماده باشد. همچنین، زنبورها ماده‌ای مغذی به نام “نان زنبور” (Bee Bread) نیز تولید می‌کنند که ترکیبی از گرده و شهد است. این ماده‌ی پرارزش برای تغذیه‌ی لاروها و زنبورهای جوان آماده می‌شود، زیرا از نظر تغذیه‌ای بسیار غنی و مناسب رشد زنبورهای نوزاد است.
تهویه‌ی مناسب کندو یک ضرورت است
فرایند تولید عسل نیازمند تهویه‌ی عالی و دمای مناسب در داخل کندو است. برای حفظ جریان هوا و تهویه‌ی مؤثر، زنبورها به‌طور جمعی بال‌های خود را به حرکت درمی‌آورند. آنها حتی در شب به‌شدت تلاش می‌کنند و می‌توان صدای وزش بال‌هایشان را هنگام فعالیت شنید. این تلاش دسته‌جمعی برای تأمین جریان هوای کافی در داخل کندو کاملاً ضروری است.
پاکیزگی در زنبورهای عسل اهمیت زیادی دارد
زنبور کارگر پس از بازگشت به کندو، شهد و گرده‌ی جمع‌آوری‌شده را تحویل می‌دهد، سپس بدن خود را تمیز کرده و مراقبت‌های لازم را انجام می‌دهد و پس از آن مجدداً برای جمع‌آوری غذا به بیرون بازمی‌گردد. این عمل تمیزکاری و رسیدگی به خود به‌منظور تجدید قوای زنبور کارگر و افزایش بهره‌وری در کار او انجام می‌شود. او در طول عمر خود بی‌وقفه کار می‌کند؛ شهد و گرده جمع می‌کند، آن را به کندو می‌آورد، خودش را پاک می‌کند و بار دیگر به سفر بعدی می‌رود.
زنبورها بسیار سخت‌کوش هستند
زنبورهای کارگر از سه‌هفتگی کار خود را آغاز می‌کنند. تا زمانی که به سن ۶ یا ۷ هفتگی می‌رسند، مسئولیت‌های زیادی را در کندو بر عهده می‌گیرند. در هر لحظه، صدها زنبور به‌طور هم‌زمان درون کندو مشغول فعالیت هستند و صدای وزوز آنها در اطراف کندو به‌طور مداوم شنیده می‌شود.
برای نمونه ۳۰۰ زنبور کارگر طی سه هفته می‌توانند حدود ۴۵۰ گرم عسل تولید کنند. یک کلونی زنبور عسل در طول یک سال تا حدود ۹۰ کیلوگرم عسل مصرف می‌کند. با این حال سهم یک زنبور کارگر در طول زندگی‌اش تنها معادل ۱ الی ۱۲ قاشق چای‌خوری عسل است. به عبارت دیگر، فقط با همکاری و تلاش جمعی زنبورهاست که می‌توانند مقدار کافی عسل برای تغذیه‌ی کلونی تولید کنند؛ و این در حالی است که بخشی از این عسل نیز توسط انسان برداشت می‌شود.
نتیجه‌گیری
زنبورها موجوداتی شگفت‌انگیز هستند. آنها فوق‌العاده منظم‌اند و همین نظم است که امکان انجام این حجم از فعالیت‌های پیچیده را برایشان فراهم می‌کند. هیچ زنبور کارگر، نر یا ملکه‌ای به‌تنهایی حتی یک روز دوام نمی‌آورد. انسان‌ها می‌توانند درس‌های فراوانی از زنبورهای عسل بیاموزند. فرایند تولید عسل به‌ویژه، روندی شگفت‌انگیز و دیدنی است که حتی تصور آن نیز انسان را به تحسین وا می‌دارد.
با تشکر از همراهی شما ، امیدواریم خواندن این مقاله برایتان مفید بوده باشید!
نظر شما در مورد این مقاله چیست ؟ لطفا دیدگاه ها و نظرات خود را با ما در میان بگذارید 💐
ترجمه مقاله توسط مرکز تخصصی زنبورداری و پرورش ملکه ارجان
