اهمیت پرورش ملکه زنبور عسل

برای توسعه کیفی در شاخه های گوناگون زنبورداری از قبیل مدیریت پرورش، اصلاح نژاد، تولیدات زنبورعسل، فرآوری، بسته بندی و بازاریابی محصولات باید تلاش جدی صورت گیرد. در این راستا پرورش ملکه زنبورعسل به عنوان تکنیکی در خدمت اصلاح نژاد این موجود و نیز مدیریت بهینه پرورش زنبورعسل نقش اساسی ایفا می کند.

با توجه به اینکه ملکه زنبورعسل مادر کلنی و تامین کننده کارگران کلنی است و بخش مهم از ویژگی های کارگران از نظر قدرت چرا، جمع آوری شهد و گرده و مقاومت در برابر عوامل نامساعد محیطی از طریق ملکه به آنها منتقل می شود. بنابراین داشتن کلنی های مناسب و پر تولید با رفتار مطلوب، وابسته به ویژگی های ملکه کلنی هاست.

در نتیجه داشتن ملکه های مناسب در کلنی ها از رموز موفقیت زنبورداران است. بنابراین آشنایی با پرورش ملکه و تامین ملکه های مناسب از کلنی های برتر هر زنبورستان می تواند زنبورداران را در رسیدن به این هدف ها یاری نماید.

بخش عمده ای از ویژگی های مهم مانند باروری، جمعیت، جمع آوری شهد و گرده، مقاومت در برابر آفات و بیماری ها، رفتار دفاعی، قابلیت بچه دهی، تولید موم و زمستان گذرانی را ملکه به کلنی منتقل می کند. از سوی دیگر ملکه های جوان نیز نسبت به ملکه های پیر جمعیت بیشتری تولید و عملکرد کلنی را افزایش می دهند.

بنابراین گذشته از خصوصیات ژنتیکی مطلوب کلنی که بخش مهمی از آنها وابسته به ملکه زنبورعسل است نیاز کلنی ها به ملکه جوان و تعویض ملکه کلنی ها هر دو سال یک بار از دلایل دیگر اهمیت پرورش ملکه زنبورعسل و نیاز به فراگیری این تکنیک می باشد.

ملکه در پرواز زفاف با تعدادی از زنبورهای نر جفت گیری می کند و اسپرم لازم برای پر شدن کیسه ذخیره اسپرم و تولیدمثل را برای سال های بعد دریافت می کند. در سال اول معمولا ۵۰% و در سال دوم ۲۵% از اسپرم های موجود را برای تولید تخم های دیپلوئید یا تولید زنبوهای ماده استفاده می کند.

بنابراین ۲۵% اسپرم باقیمانده را طی سال های بعد به مصرف می رساند. از این رو با توجه به کاهش تخم ریزی ملکه در سال های سوم و پس از آن معمولا زنبورداران ملکه ها را پس از دو سال تعویض یا با کاهش تخم ریزی کارگران کلنی اقدام به جایگزینی و تعویض ملکه می نمایند.

تاریخچه پرورش ملکه زنبورعسل در جهان

درباره ملکه زنبورعسل و نقش آن در کندو مطالب علمی بسیاری در کتاب ها و مقاله های علمی وجود دارد که شامل نظام اجتماعی زندگی زنبورعسل، عملکرد و وظایف ملکه در کلنی و نیز روش تکثیر کلنی ها و تولید ملکه در شرایط طبیعی است.

برای نخستین بار سه قرن پیش از میلاد مسیح، ارسطو فیلسوف یونانی، زندگی اجتماعی زنبورعسل و روابط پیچیده داخلی کلنی را به رشته تحریر در آورد. او در نوشتار علمی خود با عنوان داستان طبیعی زنبورعسل ضمن اشاره به زندگی اجتماعی زنبورها در کلنی زنبورعسل، به وجود تنها ملکه این مجموعه که صاحب اختیار و فرمانروای کلنی است اشاره کرده است.

تا قرن های متمادی ملکه زنبورعسل را پادشاه کندو می‌شناختند و دانشمندان از چگونگی تولیدمثل کلنی اطلاعی نداشتند، به طوری که برای جلوگیری از مهاجرت و بچه دادن کلنی بال های ملکه را می چیدند. تا اینکه در سال ۱۶۰۹ میلادی برای نخستین بار باتلر انگلیسی فرضیه مادر سالاری در دلخل کندو را ارائه کرد.

رئومور در فاصله سال های ۴۴-۱۷۲۳ میلادی با بررسی رفتار جفت گیری در کلنی به این نتیجه رسید که ملکه در داخل کندو با نرها جفت گیری می کند که این اشتباهی بزرگ بود. در سال ۱۷۴۰ میلادی بونت نظریه پدیده بکرزایی را در رده حشرات به ویژه شته ها مطرح کرد بر اساس این تئوری، شته ها بدون جفتگیری و لقاح می توانند تولید مثل کنند.

شیراچ برای نخستین بار متوجه شد که از لاروهای داخل کندو می توان ملکه تولید کرد. او از کندوهای کوچک با تکه شانی حاوی زنبورهای کارگر استفاده کرد و متوجه شد که ملکه در سلول های کارگران به وجود می آید.

هوبر برای نخستین بار به جفت گیری ملکه در حال پرواز اشاره کرد. او متوجه شد که ملکه هایی که محبوس هستند و امکان پرواز نددارند فقط تخم های نر می گذارند. هوبر در جهت تکمیل کارهای شیراچ با جانشین کردن شان های حاوی نوزادان جوان با نوزادان مسن ثابت کرد که ملکه از لاروهای کوچک سه تا چهار روزه زنبورهای کارگر تولید می کند.

کشف هوبر و شیراچ زمانی انجام گرفت که کندو با کادر متحرک وجود نداشت و با جا به جایی تکه شان ها این کار صورت گرفت. در سال ۱۸۴۵ میلادی حدود صد سال پس از ارائه نظریه بونت درباره بکرزایی شته ها دزیرزون نظریه به وجودآمدن زنبورهای نر از تخم های لقاح نشده را منتشر کرد.

تاریخچه پرورش ملکه زنبور عسل در ایران

تکنیک پرورش ملکه تا قبل از انقلاب اسلامی و حتی تا پیش از ده ۱۳۶۰ در میان زنبورداران ایران رایج نبود و آنان با تکنیک های  جدید پرورش ملکه آشنایی چندانی نداشتند.در آن زمان بخشی از ملکه های مورد نیاز از خارج کشور وارد می شد و احتمالا بعضی زنبورداران با روش های ابتدایی و پر هزینه تعداد محدودی ملکه تولید می کردند.

با توجه به اهمیت پرورش ملکه برای زنبورداران پس از انقلاب اسلامی و طی دهه شصت تلاش های وزارت جهاد سازندگی، وزارت کشاورزی و استادان دانشگاه ها در جهت توسعه تکنیک پرورش ملکه در میان زنبورداران باعث رشد و شکوفایی این صنعت گردید، زیرا با توسعه تکنیک پرورش ملکه و حمایت وزارت جهاد سازندگی از بخش خصوصی و نیز گسترش این فن از سوی ایستگاه های پرورش ملکه، شمار کلنی های کشور به میزان صد در صد افزایش یافت و از لحاظ کیفی نیز به وضعیت برتر نسبت به گذشته دست پیدا کرد، به طوری که میانگین تولید کلنی های ایران که کنار از ده کیلوگرم در هر کلنی بود به دوازده کیلوگرم افزایش یافت.

طی این دهه، ایستگاه های پرورش ملکه دولتی با هدف های حفظ و حراست از منابع ژنی زنبورعسل بومی ایرن و تهیه مقدمات لازم برای اصلاح نژاد زنبورعسل ایرانی، توسعه و ترویج تکنیک پرورش ملکه در میان کارشناسان، تکنسین ها، زنبورداران و نهایتا افزایش کیفیت تولیدات صنعت زنبورداری در نُه منطقه نجف آباد، خوی، لنگرود، اراک، نیشابور، شیراز، دزفول و جیرفت احداث شدند.

در این مدت بعضی از این ایستگاه ها از عملکردی قابل قبول برخوردار بودند و در بعضی ایستگاه های نیز دستیابی به هدف های تعیین شده یه طور کامل صورت نگرفت. ولی در مجموع این حرکت در توسعه صنعت زنبورداری در زمان یاد شده تاثیری به سزا داشت.

پس از احداث ایستگاه های پرورش ملکه قدم بعدی حمایت از زنبورداران بخش خصوصی برای پرورش ملکه با اختصاص یارانه های مناسب و قیمت تضمینی ملکه بود که باعث شد در بخش خصوصی تعداد ملکه های تولیدی افزایش یابد. به طوری که شمار ملکه تولیدی بخش خصوصی که در ابتدای دهه ۱۳۶۰ در حدود سه هزار عدد بود، در ابتدای دهه ۱۳۷۰ به بیش از سی هزار عدد افزایش یافت و از تعداد ملکه های تولید شده در ایستگاه های دولتی پیشی گرفت و پس از آن تا به حال نیز این روند ادامه داشته و تولید ملکه در بخش خصوص در دهه هشتاد به بیش از شصت هزار عدد در سال رسیده و بیشتر از ایستگاه های دولتی است.