بررسی نقش پرورش هدفمند زنبور نر در اصلاح نژاد و ارتقای سلامت کلنیهای زنبور عسل
زنبورهای نر ممکن است در کلنی زنبور عسل بیارزش تلقی شوند، اما این تصور بههیچوجه درست نیست. پرورش زنبورهای نر به همان اندازهی پرورش ملکه زنبورها اهمیت دارد. در واقع، زنبور نر اساس و ستون بقای زنبور عسل محسوب میشود، چراکه آنها تعیینکنندهی ترکیب ژنتیکی کلنی هستند. علاوه بر این، تولید زنبور نر بر پایهی فصلها انجام میشود و تنها در زمانی ممکن است که کلنی تمایل به تولید زنبور نر داشته باشد. بنابراین، نیاز به پرورش تعداد کافی زنبور نر سالم برای موفقیت در زنبورداری امری ضروری است، با توجه به این واقعیت که از میان هزاران زنبور نر موجود در هنگام پرواز جفتگیری، تنها بهطور میانگین ۱۲ عدد با ملکه جفتگیری خواهند کرد.
مروری بر ویژگی های زنبور نر
زنبورهای نر بهدلیل ویژگی ژنتیکی خاص خود، حشراتی جالبتوجه هستند. آنها «هاپلوئید» هستند، به این معنا که پدر ندارند، بلکه فقط دارای مادر و پدربزرگ هستند. در مقایسه با زنبور ملکه و زنبورهای کارگر، مدتزمان بیشتری برای بلوغ نیاز دارند. این زنبورها تنها زمانی پرورش مییابند که نیاز به آنها وجود داشته باشد و در صورت عدم نیاز از کلنی حذف میشوند. تغییرات محیطی پیرامون کلنی، چرخههای پرورش زنبور نر را تحت تأثیر قرار میدهد؛ بهویژه وفور شهد و گرده گل، عامل تحریک تولید زنبورهای نر است.
ممکن است زنبورهای نر در کلنی زنبور عسل بیارزش بهنظر برسند، اما آنها نقش بسیار مهمی ایفا میکنند. این مسئله را میتوان از این واقعیت درک کرد که حدود ۱۷ درصد از حجرههای یک کلنی وحشی زنبور عسل، متعلق به زنبورهای نر هستند. در حقیقت، کلنیهای سالم زنبور عسل در هیچ زمانی فاقد تعدادی از زنبورهای نر و حجرههای مخصوص آنها نیستند.
هر زنبور نر قادر است بین ۵ تا ۱۰ میلیون اسپرم تولید کند که در طول ۲۸ روز زندگیاش مورد استفاده قرار میگیرد. حداکثر طول عمر زنبور نر ۵۵ روز است. بهویژه کلنیهای بزرگ، به تعداد کافی زنبور نر سالم نیاز دارند؛ چرا که زنبورهای نر برای بقای کلنی زنبور عسل ضروریاند. این زنبورهای نر ممکن است با ملکه همان کلنی جفتگیری نکنند، بلکه در پروازهای جفتگیری از کلنی خارج شده و با ملکههای کلنیهای دیگر جفتگیری میکنند.
زنبور نر طی ۲۴ روز رشد میکند و بین ۶ تا ۱۶ روز طول میکشد تا به بلوغ جنسی برسد. این در حالی است که زنبورهای ماده تنها در ۱۶ روز رشد کرده و بین ۶ تا ۸ روز به بلوغ جنسی میرسند. یک زنبور نر بالغ دارای اندام جفتگیری است که میتوان آن را به بادکنکی تاخورده با زوائد پیچیدهای در طرفین آن تشبیه کرد. این اندام تا زمان جفتگیری به بدن زنبور متصل باقی میماند.
زنبور نر از پشت بر روی زنبور ملکه چسبیده و سپس اندام تناسلی خود، یعنی «اندوفالوس» را در کیسه اسپرم ملکه (اسپرماتکا) وارد میکند. این فرایند بهشکل انفجاری انجام میشود و بدن زنبور نر دچار انقباض خودبهخودی میگردد که باعث باد شدن آلت تناسلی میشود. در ادامه، زنبور نر به عقب پرتاب شده و اندوفالوس شکسته و در بدن ملکه باقی میماند. سپس زنبور نر از ملکه جدا شده و میمیرد.
زنبورهای نر توسط زنبورهای پرستار، که معمولاً زنبورهای کارگر جوانتری هستند و هنوز به وظایف پیچیدهتر در داخل یا خارج کندو وارد نشدهاند، تغذیه میشوند. تغذیه آنها شامل نان زنبور، عسل و گرده گل است. تولید زنبورهای نر در کلنی میتواند به عنوان نشانهای از نزدیکی وقوع بچهکِشی برای زنبوردار محسوب شود. در اغلب موارد، سلولهای بچهکِشی پس از پرورش زنبور نر ظاهر میشوند.
تعداد مطلوب زنبور نر در کلنی زنبور عسل
زنبورهای عسل وحشی میتوانند بهعنوان راهنمایی برای تعیین تعداد مطلوب زنبور نر در یک کلنی در هر زمان در نظر گرفته شوند. این تعداد در کلنیهای موفق زنبور وحشی حدود ۱۷ درصد از سلولهای کلنی را تشکیل میدهد. این مقدار معادل یک قاب زنبور نر برای هر جعبه پرورشی در زنبورداری مدرن است. زنبورها در هر زمان قادر به ساخت حجرههای زنبور نر هستند، اما در پایان فصلهای پر تولید، میزان آن کاهش مییابد.
برای ملکهی جدید، باید در ابتدای فصل یک قاب مخصوص زنبور نر در اختیار قرار گیرد تا زنبورها آن را بسازند؛ چراکه اگر این قاب در اواخر فصل ارائه شود، ممکن است هرگز ساخته نشود. فصلهای کمبار (فصلهای خارج از اوج تولید) چالشبرانگیزترین دوره برای زنبورهای نر هستند؛ زیرا کمبود گرده و شهد بهمعنای حذف اعضای غیرضروری کلنی است. در این زمان، زنبورهای نر نخستین هدف حذف خواهند بود و از کلنی اخراج میشوند. زنبورهای کارگر تغذیه آنها را متوقف کرده و در نهایت باعث گرسنگی و مرگ آنها میشوند.
یکی دیگر از عواملی که منجر به اخراج زنبورهای نر از کلنی میشود، سن ملکه است. ملکههای جوانی که در حال تخمگذاری هستند، باعث اخراج زنبورهای نر میشوند؛ برخلاف کلنیهایی که ملکه مسنتری دارند، که در آنها احتمال اخراج زنبورهای نر کمتر است.
پیشنهاد می کنیم مقاله ” عوامل مؤثر بر توانایی تولید مثل زنبورهای نر ” را مطالعه کنید 🌹

نقش زنبور نر
زنبورهای نر برای کلنیهای زنبورعسل به دلایل زیر ضروری هستند:
- آنها نقش غریزی خود را در جفتگیری با ملکه ایفا میکنند و امکان بارور شدن تخمهای ملکه را فراهم میسازند. این تخمها همانهایی هستند که در نهایت به زنبورهای کارگر یا ملکه تبدیل میشوند.
- زنبورهای نر ویژگیهای رفتاری مفیدی را به نسلهای آینده انتقال میدهند. این ویژگیها شامل بهداشت کندو، رفتار دفاعی، ایمنی و مقاومت بدن، توانایی زمستانگذرانی، آرام بودن، کیفیت و سرعت در پوشاندن عسل، میزان تولید در جریان نخستین شهد، آرام بودن روی قاب، گرایش به بچهدهی، مقاومت در برابر بیماریها، میزان تولید عسل و بسیاری موارد دیگر است.
- در فصلهای گرم، زنبورهای نر در تنظیم دمای کندو و رطوبت آن نقش دارند. این کار از طریق بالزنی انجام میشود. نوزادان و شفیرهها بهطور مستقیم از این عملکرد بهرهمند میشوند.
- زنبورهای نر همچنین در زمان افت دما، چه در ماههای سرد و چه در شبها، نقش مهمی ایفا میکنند. آنها قادرند نسبت به زنبورهای کارگر گرمای بیشتری تولید کنند که به تأمین نیاز گرمایی درون کندو کمک میکند.
پرورش زنبور نر
کلنیهای زنبورعسل که تعداد بیشتری زنبور کارگر دارند، تمایل دارند تعداد بیشتری زنبور نر پرورش دهند و نگه دارند. این تعداد زیاد زنبور نر به پرستاری زنبورهای کارگر وابستهاند و از طریق عسل، ترشحات غدهای و گرده تغذیه میشوند.
افزایش تعداد زنبورهای نر به میزان گردهای که زنبورهای جستوجوگر به کندو میآورند وابسته است و نه به ذخایر غذایی درون کندو. بهطور متوسط، کلنیهای قوی به حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ گرم گرده در روز نیاز دارند، یا چیزی بین ۲/۱ تا ۲/۸ کیلوگرم در هفته.
کلنیای که از تأمین قابل اتکای گرده برخوردار است، قادر خواهد بود جمعیت توصیهشدهای از زنبورهای نر را پرورش دهد و حفظ کند. در مقابل، کلنیهایی که از تأمین مستمر گرده بیبهرهاند، جمعیت کمتری از زنبورهای نر خواهند داشت. بنابراین، کلنیای که بهطور مداوم گرده دریافت نمیکند، مستعد اخراج زنبورهای نر خواهد بود.
رابطهای قوی میان اخراج زنبورهای نر و مقدار گرده تازه جمعآوریشده توسط کلنی وجود دارد. اگر تأمین گرده کاهش یابد، زنبورهای نر از کندو اخراج خواهند شد. برعکس، تأمین طولانیمدت گرده، احتمال اخراج زنبورهای نر از کندو را کاهش میدهد.
همچنین مشخص شده است که در غیاب ملکه، اخراج زنبورهای نر کاهش مییابد. با این حال، در شرایطی که دمای محیط اطراف کندو پایین آمده و یک ملکه تخمگذار یا کارگرهای تخمگذار در کلنی حضور دارند، زنبورهای نر اخراج میشوند.
همانطور که پیشتر اشاره شد، کلنیهایی که دارای ملکهای جوان هستند، نرخ اخراج بالاتری از زنبورهای نر دارند، درحالیکه در کلنیهایی با ملکه مسنتر، احتمال اخراج زنبورهای نر کمتر است. افزون بر این، شرایط آبوهوایی نامساعد که تولید گرده را کاهش داده و از فعالیت جستوجوگران برای جمعآوری گرده جلوگیری میکند، منجر به اخراج زنبورهای نر میشود.
چگونه زنبوردار میتواند زنبور نر را پرورش داده و حفظ کند
کلنیهای زنبور عسل ممکن است خود تصمیم بگیرند چه زمانی زنبور نر تولید کنند، اما زنبوردار میتواند فرآیند تولید زنبور نر را تسریع یا محدود کند. این کار از راههای زیر انجام پذیر است:
۱. گسترش فصل تولید زنبور نر
این کار با تأمین مداوم و کافی گرده یا مکمل گرده انجام میشود که رایجترین راهکار در میان زنبورداران است. این تأمین باید بهطور منظم و پایدار باشد تا از احتمال بیرونانداختن زنبورهای نر توسط زنبورهای کارگر جلوگیری شود. بهصورت جایگزین، کلنیهای زنبور میتوانند به مناطقی با منابع غنیتر برای مدت کوتاهی منتقل شوند تا پیش از فراوانی گرده در مناطق پرورشی خود، حفظ شوند. نگهداری زنبورهای نر بالغ در خارج از فصل با حذف ملکه و افزودن قابهایی از کلنی دیگر که ملکه سالم دارد نیز ممکن است. سپس، باید گرده و مکمل گرده کافی برای آنها فراهم شود. فراوانی گرده باعث تولید و نگهداری زنبورهای نر بالغ، تخمها، شفیرهها و لاروها خواهد شد.
کمبود گرده طی ۴۸ ساعت مستقیماً بر لاروهای نر تأثیر میگذارد. با این حال، تخمها، شفیرهها و زنبورهای بالغ حفظ خواهند شد. در صورت ادامه کمبود گرده برای ۷ روز دیگر، همه مراحل رشدی زنبور نر جز زنبورهای بالغ حذف خواهند شد. کمبود گرده برای ۱۴ روز یا بیشتر، به حذف کامل زنبورهای نر بالغ و تمامی مراحل رشد آنها منجر میشود. هنگامی که زنبوردار متوجه سلولهای نر خالی یا استفاده شده برای ذخیره عسل در ناحیه پرورشی شود، باید برای آغاز پرورش زنبور نر گرده در اختیار زنبورها قرار دهد.
۲. استفاده از کلنیهای قوی
هیچ دو کلنی زنبور عسلی در بهرهوری با یکدیگر برابر نیستند. دو کلنی در یک مکان، با شرایط و گلهای یکسان، میتوانند بهرهوری متفاوتی داشته باشند. این تفاوت میتواند به تفاوت نژاد زنبور یا کیفیت ملکه مربوط باشد. این موضوع در توانایی کلنی برای تولید سلولهای نر و زنبورهای نر نیز صدق میکند.
زنبوردار میتواند با تعویض ملکه و جایگزینی با ملکهای از نژاد دلخواه، نژاد جدیدی را وارد کلنی کند. این فرایند را “تعویض ملکه” مینامند. این روش حتی زمانی که ملکه پیر یا قدرت تخمگذاریاش کاهش یافته باشد، بهرهوری کلنی را احیا میکند. ملکه جدید را میتوان از پرورشدهنده یا زنبورداری مطلع به رفتار و اصول پرورش زنبور تهیه کرد.
ملکههای خوب بهراحتی در دسترس نیستند، چرا که عوامل بسیاری بر کیفیت آنها اثر میگذارند، از جمله کیفیت گرده و شهد. همچنین، زنبورهای نری که با ملکه جفتگیری میکنند باید بالغ و از کیفیت خوبی برخوردار باشند تا بتوانند نسلهای سالمی از ملکهها تولید کنند. علاوه بر این، شرایط مناسب برای پروازهای جفتگیری نیز ضروری است. یک ملکه جوان و سالم باید به کلنی ضعیف معرفی شود تا بهرهوری کلنی، از جمله تولید بهینه زنبور نر، بازیابی گردد.
۳. معرفی شانهای نر
قرار دادن استراتژیک قابهای نر میتواند تولید زنبور نر در کلنیها را افزایش دهد. این قابها باید در میانه حجره پرورشی در فصل پاییز قرار گیرند. قاب باید ترکیبی از سلولهای کارگر و نر باشد. در آغاز بهار، یک یا چند قاب دارای سلول نر باید افزوده شود؛ البته این کار باید با توجه به قدرت کلنی و شرایط آبوهوایی صورت گیرد. زنبورهای کارگر بهطور طبیعی در بهار تولید نوزادان کارگر را افزایش داده و در اواخر پاییز، تولید نوزادان نر را کاهش میدهند. در بهار نیز تولید زنبور نر افزایش مییابد. تنها راه برای تحریک زنبورها به تولید زنبور نر خارج از فصل، تغذیه سنگین یا تأمین گرده و مکملهای آن است.
قاب نری که در وسط کلنی قرار گرفته باید حدود ۵ روز باقی بماند. در پایان این مدت، سلولها باید با تخم و لارو پر شده باشند. این قاب میتواند به بالای توری ملکه منتقل شود و قاب نری جدید جایگزین آن گردد تا چرخه تولید تخم و لارو نر ادامه یابد. باید فضای کافی برای تخمگذاری ملکه نیز در نظر گرفته شود. در فصل وفور، فراهم کردن یک یا دو قاب نر برای تولید زنبورهای نر باکیفیت کافی خواهد بود.
البته این روش ممکن است در همه کلنیها مؤثر نباشد، زیرا توانایی پرورش زنبور نر به تمایل ذاتی کلنی برای انجام این کار بستگی دارد. برای سنجش این موضوع، باید قاب نخست را پس از پنج روز بررسی کرد. اگر پر از تخم و لارو نباشد، کلنی تمایلی به تولید زنبور نر ندارد. در این صورت باید قابهایی از نوزادان کارگر سرپوشیده از کلنی دیگر وارد کرد و فرآیند را تکرار نمود تا رفتار یا تمایل کلنی برای تولید زنبور نر اصلاح شود.
۴. مدیریت صحیح کلنی پدری “زنبور نر”
کلنی مادر زنبور نر به کلنیای اطلاق میشود که دارای ملکهای آزمایششده بوده و تحت مدیریت زنبوردار برای تأمین تعداد و کیفیت مطلوب زنبورهای نر جهت جفتگیری با ملکههای باکره قرار دارد. کلنیهای مادر میتوانند بین ۴ تا ۱۰ عدد باشند تا ۱۰۰ کندوی جفتگیری را پشتیبانی کنند. اکثر ملکهها در کلنیهای اهلی زنبور عسل به حد نصاب ۴/۵ میلیون اسپرم در کیسه ذخیره اسپرم خود پس از جفتگیری نمیرسند. این مشکل رایج با مدیریت صحیح کلنیهای مادر زنبور نر مشابه کلنیهای پرورش سلول ملکه برطرف میشود.
برای جفتگیری با یک ملکه باکره، به ۱۲ تا ۱۸ زنبور نر نیاز است که باید در سن ۱۶ تا ۲۸ روزگی باشند. بهطور میانگین، ۱۰۰ کندوی جفتگیری به کمتر از ۱۲۰۰ زنبور نر بالغ نیاز دارند. افزون بر این، بیش از ۶۰۰۰ زنبور نر بالغ برای منطقهای با ۱۰۰ ملکه آماده جفتگیری لازم است. کلنیهای مادر زنبور نر باید در فاصله ۲ تا ۲/۵ کیلومتری از زنبورستان جفتگیری ملکه قرار گیرند که برای موفقیت در جفتگیری ملکهها ضروری است. ملکههای اروپایی معمولاً در فاصله ۲ کیلومتری از کندو پروازهای جفتگیری دارند. در صورت نبود منابع زنبور نر دیگر، با زنبورهای نر کلنی مادر در شعاع ۳۰۰ متری جفتگیری خواهند کرد.

۵. تلقیح مصنوعی ملکه زنبور عسل
این روش نوین در مدیریت زنبورهای نر به زنبورداران این امکان را میدهد تا صفات مطلوب را در کلنیهای زنبور عسل وارد کرده، گسترش داده و حفظ کنند. از جمله این صفات میتوان به رفتار آرام، تولید بالا، بهداشت کلنی، رشد و توسعه مطلوب و سایر ویژگیهای مفید اشاره کرد. این روش پرورش کنترلشده شامل جمعآوری مایع منی از زنبورهای نری است که دارای ویژگیهای مطلوب کلنی هستند و تزریق آن به ملکه باکرهای که از ملکهای با صفات مشابه حاصل شده، صورت میگیرد.
تلقیح مصنوعی به زنبورداران کمک میکند تا صفات دلخواه را اصلاح، توسعه و نگهداری کنند. این استراتژی، نیاز به پرواز جفتگیری ملکه و در معرض قرار گرفتن با زنبورهای نری با منشأ ناشناخته را از بین میبرد. در عوض، به زنبوردار امکان میدهد کنترل کامل بر ویژگیهای کلنی داشته باشد، صفات ناخواسته را حذف کند و ویژگیهای جدیدی را از کلنیهای مطلوب وارد سازد. صفات خوب کلنی از طریق ملکه و زنبورهای نر منتقل میشوند. زنبور نر از تخم بارور نشده بهوجود میآید، به این معنی که ویژگیهای خود را از مادرش، یعنی ملکه، به ارث میبرد. بنابراین، زنبورهای نر نقش مهمی در انتقال ویژگیهای مادربزرگ خود به نسلهای آینده دارند.
تلقیح مصنوعی تنها در صورتی موفق خواهد بود که ملکه و زنبورهای نر انتخابشده در زمان تلقیح به بلوغ جنسی کامل رسیده باشند. سن مطلوب برای ملکه باکره، بین ۵ تا ۱۴ روز پس از تولد از حجره است. این ملکه میتواند در داخل زنبورستان پرورش یابد یا از یک پرورشدهنده معتبر تهیه شود. پرورش ملکه در داخل زنبورستان این مزیت را دارد که امکان انتخاب دقیق ملکه با صفات مشخص را فراهم میسازد، اما انجام این کار مستلزم صرف زمان و تلاش قابل توجهی است.
زنبورهای نر بالغ از نظر جنسی، زنبورهایی هستند که ۳۸ تا ۴۴ روز از زمان تخمگذاریشان گذشته است. زنبور نر ۳۸ روزه از نظر جنسی بالغ است و تا ۴۴ روزگی برای تلقیح مناسب محسوب میشود. پس از این سن، کیفیت مایع منی زنبور نر کاهش مییابد. مایع منی با کیفیت بالا بهراحتی وارد کیسه ذخیره اسپرم در بدن ملکه (اسپرماتکا) میشود، در حالی که منی با کیفیت پایین در لولههای تخمگذار ملکه انباشته شده و باعث کاهش موفقیت تلقیح میگردد. بنابراین، زمانبندی دقیق برای موفقیتآمیز بودن فرآیند تلقیح بسیار مهم است.
شاید علاقمند باشید مقاله ” آموزش کامل تلقیح مصنوعی ملکه زنبور عسل ” را ملاحظه کنید 🌹

مراحل تلقیح مصنوعی ملکه زنبور عسل به شرح زیر است:
مرحله اول. جمعآوری مایع منی
این مرحله حساسترین و وقتگیرترین بخش فرآیند تلقیح است. مایع منی باید از مخاط سفید رنگی که نوک سرنگ جمعآوری را مسدود میکند، جدا شود. این مخاط میتواند زمان زیادی را تلف کند. برای جلوگیری از ایجاد حباب یا مکش مخاط، بهتر است مقدار کمی منی از قبل به نوک سرنگ تزریق شود تا امکان جمعآوری بدون مشکل فراهم شود.
مرحله دوم. نگهداری مایع منی
مایع منی جمعآوریشده در یک لوله مویین (کاپیلاری) ذخیره میشود که ظرفیت جمعآوری مایع منی از ۲۰۰ زنبور نر را دارد. این مایع به مدت ۲۴ ساعت برای اختلاط کامل باقی میماند تا ملکه تلقیحشده از تنوع ژنتیکی زنبورهای نر مختلف بهرهمند شود.
مرحله سوم. تلقیح ملکه باکره
ملکه با استفاده از گاز دیاکسید کربن بیهوش میشود. سپس در دستگاه تلقیح قرار میگیرد. نیش ملکه به آرامی کنار زده شده و سرنگ وارد میگردد. حدود ۸ میکرولیتر مایع منی در لولههای تخمگذار ملکه تزریق میشود تا اسپرمها بتوانند به اسپرماتکا منتقل شوند. سپس، برای شناسایی، ملکه میتواند با شمارهگذاری یا برچسبگذاری مشخص شود. همچنین میتوان یک بال جلویی او را کوتاه کرد تا از پرواز جفتگیری جلوگیری شود و در صورت از بین رفتن علامت، امکان شناسایی باقی بماند.
جمعبندی
زنبورهای نر نقش مهم و حیاتی در کلنیهای زنبور عسل ایفا میکنند. موفقیت زنبورها در طی هزاران سال تا حد زیادی به وجود ژنهای موفق وابسته بوده است؛ ژنهایی که به زنبورها کمک کردهاند تا با محیطهای گوناگون در سراسر جهان سازگار شوند. این ژنهای ارزشمند از طریق زنبورهای نر در جریان پرواز جفتگیری به ملکه منتقل میشوند. نتیجهی جفتگیری با زنبورهای نر مختلف، تنوعی از صفات سودمند را در کلنی به همراه دارد. رقابت آزادانه در هوا که تنها به قویترین و سریعترین زنبورها اجازهی جفتگیری با ملکه را میدهد، انتقال ژنهای موفق به نسلهای بعدی را تضمین میکند. در نهایت، زنبورهای نر حامل ژنهای زنبور عسل هستند و باید به همان اندازهی ملکه مورد توجه و مراقبت زنبوردار قرار گیرند.

از همراهی شما سپاسگزاریم و امیدواریم مطالعه این مقاله برایتان سودمند و لذتبخش بوده باشد. برایتان آرزوی موفقیت داریم. اگر در خصوص کنترل رطوبت داخل کندو نظر خاصی دارید لطفا جهت بهره برداری دیگران آنرا در قسمت دیدگاه ها به اشتراک بگذارید 💐
ترجمه مقاله توسط مرکز تخصصی زنبورداری و پرورش ملکه ارجان صورت گرفته است.
