آشنایی با کلنی های مورد استفاده در پرورش ملکه ( استارتر و فینیشر و … )
برای تولید ملکه در شرایط کنترل شده به صورت تجاری و به تعداد زیاد، افراد بسیاری کوشیده‌اند، ولی دولیتل را پدر روش مدرن تولید ملکه در جهان شناخته‌اند. او در سال ۱۸۸۸ کتابی در این مورد به چاپ رساند که چندین بار نیز تجدیدی چاپ شد.نخستین بار دولیتل متوجه شد که می توان سلول‌های ملکه دست ساز را به کلنی های زنبورعسل معرفی کرد و زنبورهای کارگر این سلول ها را می‌پذیرند. همچنین برای نخستین بار او پیوند لاروهای جوان را انجام داد و از این راه تولید ملکه به تعداد زیاد و در سطح تجاری را در زنبورستان های تولید ملکه عملی ساخت.
دولیتل متوجه شد که تولید ملکه در شرایط بچه دادن کلنی ها در هر منطقه بسیار رضایت بخش است، زیرا در این زمان شهد و گرده فراوان در منطقه وجود دارد، بنابراین برای موفقیت در پرورش ملکه باید کلنی ها را در مناطقی که دارای شهد و گرده فراوان است مستقر کرد و با تغذیه کمکی شهد و گرده می توان شرایط مذکور را در کلنی ها تحت پوشش پرورش ملکه ایجاد نمود.با نتیجه به تجربه ها و یافته های دولیتل و پیشرفت های بعدی در پرورش ملکه تجارتی و معرفی روش ها و وسایل و ابزارآلات جدید، پرورش ملکه در شرایط کنترل شده به تدریج توسعه یافت و امروزه پرورش ملکه با استفاده از این روش ها در بسیار ی از کشورهای جهان انجام می شود.
در ایران نیز زنبورداران بسیاری پرورش ملکه را در سطح تجارتی انجام می دهند و ایستگاه های پرورش ملکه دولتی نیز می کوشند با تولید ملکه در شرایط کنترل شده و عرضه آن به زنبورداران متقاضی ملکه مورد نیاز آنها را تامین کنند.در تولید ملکه با روش های مدرن باید شیوه های گوناگون ساختن سلول های ملکه، پیوند لارو، سازماندی و نگهداری کلنی های شروع کننده، کلنی های خاتمه دهنده و کلنی های انکوباتور به کار گرفته شود.
کلنی های شروع کننده پرورش ملکه ( استارتر )
کلنی‌های شروع کننده، کلنی‌های بدون ملکه هستند که سلول‌های ملکه آماده شده درون آنها قرار داده می‌شود. در این سلول‌ها لارو زیر ۳۶ ساعت پیوند شده است.
زنبورهای جوان فراوان کلنی‌های شروع کننده با ترشح ژله رویال و تغذیه لاروها می‌کوشند تا کلنی یتیم را نجات داده و آن را صاحب ملکه کند. کلنی شروع کننده به دو شکل بدون دریچه پرواز و با دریچه پرواز سازماندهی می‌شوند. کلنی‌های شروع کننده بدون دریچه پرواز نیز دو نوع هستند که نوع اول در تاریکخانه و نوع دوم در مزرعه مستقر می‌شوند.
کلنی های شروع کننده بدون دریچه پرواز (مخصوص تاریکخانه)
برای تشکیل این کلنی‌ها کندوهایی با گنجایش پنج قاب و ارتفاع ۷/۵تا ۱۵ سانتی‌متر بیشتر از کندوهای معمولی استفاده می‌گردد. این قسمت اضافی در پایین کنو قرار دارد و دور آن را برای تهویه بهتر با شبکه توری ریز می‌پوشانند و روی کندو شربت خوری تعبیه میکنند. در این کندوی بدون ملکه و زنبور نر، دو تا سه کیلو گرم زنبور جوان می‌ریزیم و در تاریکخانه‌ای با دمای ۱۵ تا ۲۹ درجه سانتیگراد قرار می‌دهیم و سپس آنها را با شربت تغذیه می‌کنیم.
معمولا دو ساعت پس از سازماندهی کلنی می‌توان قاب‌های حاوی سلول‌های پیوند شده ملکه را به آن افزود. قاب‌ها باید در حدود ۲۴ تا ۳۶ ساعت در این کندو بمانند تا پذیرش صورت گیرد. در این کندوها دو قاب عسل در دو طرف، یک قاب گرده در وسط و قاب‌های حاوی سلول ملکه دردو طرف قاب گرده قرار می‌گیرد. مزیت این کندوها پذیرش در حدود ۸۰ تا ۸۵% است و از معایب آن، نیاز به تجهیزات خاص و تلفات زیاد جمعیت است.
کلنی شروع کننده با دریچه پرواز و ملکه در زنبورستان
استفاده از کلنی‌های شروع کننده دارای ملکه در سیستم‌هایی رایج است که با استفاده از شبکه ملکه بسیار کوچک، دو طرف کندو به هم ارتباط دارد و در طرف بدون ملکه قاب های حاوی سلول ملکه را قرار می‌دهند.
در این حالت تبادل فرومن ملکه به صورت محدود صورت می‌گیرد، ولی کارگران در بخش بدون ملکه با پذیرش سلول و تغذیه آنها نقش خود را ایفا میکنند. به طور کلی موفقیت در این شیوه کم است ولی با وجود این بعضی از پرورش‌دهندگان ملکه با استفاده از آن، ملکه مورد نیاز خود را تولید میکنند.
در این روش از کندوهایی استفاده می‌شود که طول آنها بیشتر از کندوهای معمولی است و با یک فیبر قسمت بدون ملکه را از قسمت اصلی جدا میکنند. روی این فیبر محفظه نسبتا کوچکی برای نصب شبکه ملکه و تبادل محدود فرومن قرار داده می‌شود.
کلنی شروع کننده بدون دریچه پرواز و با ملکه در مزرعه
استفاده از کلنی‌های شروع کننده بدون دریچه پرواز کمتر رایج است. برای سازماندهی و تشکیل آن در یک کلنی دو طبقه قوی، پوکه‌ها، عسل و شفیره‌ها را در طبقه پایین و همه لاروهای جوان را در طبقه دوم قرار می‌دهیم و سپس در طبقه سوم که با یک شبکه توری ریز از طبقه دوم مجزا می‌شود و بدون دریچه پرواز است دو قاب کرده و اطراف آن قاب‌های پیوند قرار می‌دهیم.
در دو طرف قاب‌های گرده نیز قاب‌های عسل قرار می‌دهیم و هر روز در حدود نیم کیلوگرم زنبور جوان به طبقه سوم کندو اضافه می‌کنید. از این روش در مناطق با دمای ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی گراد استفاده می‌شود.
کلنی‌های شروع کننده با دریچه پرواز در مزرعه
برای تشکیل این کلنی‌های می‌توان از کلنی‌های یک طبقه قوی یا کلنی دو طبقه استفاده کرد. این روش رایج‌ترین روش تشکیل کلنی‌های شروع کننده است. برای انجام این کار ملکه و همه قاب‌های تخم و لارو را از کندو خارج می کنیم و فقط قاب‌های شفیره در دو طرف و کنار قاب‌های عسل باقی می‌ماند.
مقداری زنبور جوان و یک قاب گرده به کندو اضافه می‌کنیم و با شربت ۵۰% کلنی را تغذیه می کنیم. کلنی ۲۴ ساعت بدون ملکه می‌ماند تا احساس یتیمی در زنبورهای کارگر به وجود بیاید. سپس قاب‌های حاوی سلول پیوندی را می‌توان به این کندو منتقل کرد. پس از ۲۴ تا ۳۶ ساعت باید قاب حاوی سلول‌ها را به کلنی‌های خاتمه دهنده انتقال داد.
در این مدت معمولا زنبورهای جوان با تغذیه لاروهای جوان، و بالا آوردن دیوراه سلول‌های ملکه آنها را پذیرش می‌نمایند. در این روش، پذیرش سلول‌ها کمتر است، ولی در هر منطقه و با هر شرایط آب و هوایی می‌توان این روش را به کار برد.
کلنی خاتمه دهنده پرورش ملکه
معمولاً کلنی‌های دو طبقه برای تشکیل کلنی‌های خاتمه دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرند. ملکه همراه با قاب‌های حاوی شفیره و پوکه‌های خالی برای تخمریزی در طبقه پایین قرار می‌گیرد و آن را با شبکه ملکه از طبقه بالا جدا میکنند.
همه قاب‌های حاوی تخم و لارو در طبقه دوم قرار داده می‌شود و در دو طرف آنها قاب‌های عسل قرار می‌گیرد. در این کلنی‌ها باید قاب حاوی سلول‌های ملکه بسته نشده که از کلنی شروع‌کننده منتقل شده اند در میان قاب گرده و قاب لارو جوان که مملو از زنبور جوان شده است قرار گیرد.
پس از مدتی که این سلول‌ها پذیرفته و سر بسته شدند به کناره کندو منتقل شده و قابی دیگر از کلنی شروع‌کننده به این محل منتقل شوند. پس از ۶۰ تا ۷۲ ساعت این سلول ها ماده انتقال به کلنی انکوباتور هستند.
در مدت فعالیت کلنی‌های خاتمه دهنده باید آنها را با شربت و کیک گرده تغذیه کرد. گاهی از کلنی‌های خاتمه دهنده سه طبقه یا کلنی‌های خاتمه‌دهنده بدون ملکه نیز استفاده می‌شود ولی رایج رین کلنی خاتمه دهنده، کلنی‌های خاتمه دهنده دو طبقه است.
کلنی های مشترک شروع کننده و خاتمه دهنده
بعضی از زنبورداران از کلنی های شروع‌کننده – خاتمه‌دهنده استفاده میکنند که سلول‌های ملکه از ابتدا تا انتهای زمان بسته شدن، در این کلنی ها قرار داده می‌شود.
معمولاً از این روش برای تولید ملکه در حد محدود استفاده میکنند. برای تولید ملکه در مقیاس گسترده باید کلنی های شروع‌کننده و خاتمه‌دهنده از هم جدا باشند. برای تشکیل این کلنی ها می‌توان کندوهای بدون ملکه و با ملکه را سازماندهی کرد.
برای تولید تعداد محدودتر ملکه از کلنی های با ملکه استفاده میکنند. برای سازماندهی کلنی‌های شروع کننده – خاتمه‌دهنده مناسب همانند سازماندهی کلنی های خاتمه‌دهنده قوی اقدام می‌کنیم و تنها تفاوت دو روش این است که در این روش لاروهای جوان پیوند شده را پس از پذیرش در کندو باید جا‌به‌جا کنیم و به تدریج که مسن‌تر می‌شوند به قسمت‌های کناری کندو منتقل و سپس سلول‌های جدید پیوند شده را به جای آنها معرفی کنیم. این کلنی ها نیز باید به طور مداوم تغذیه شوند.
کلنی های پرستار پرورش ملکه
استفاده از کلنی‌های پرستار در بعضی سیستم‌های پرورش ملکه مدرن رایج است و بیشتر زنبوردارها ترجیح می‌دهند که قاب‌های حاوی تخم و لارو در کلنی‌های اصلی باقی بمانند و در زمان لازم قاب حاوی لاروهای تفریخ شده برای پیوند به اتاق پیوند منتقل گردند.
هدف از تاسیس و سازماندهی کلنی‌های پرستار، مراقبت از لاروهای متولد شده تا زمان پیوند است. قاب‌هایی را که در کلنی‌های انتخاب شده توسط ملکه در ایزولاتور یا خارج از ایزولاتور، روی آنها تخمریزی شده به کلنی‌های پرستار منتقل میکنند و پس از تفریخ تخم‌ها و ظهور لاروها تا قبل از انتقال به اتاق پیوند در کندوهای پرستار نگهداری میکنند. معمولا لاروهای یک تا یک ونیم روزه برای پیوند انتخاب می‌شوند ولی در بعضی منابع لاروهایی با سنین کمتر نیز توصیه شده‌اند.
برای تأسیس کلنی پرستار، یک کلنی را یک تا سه روز قبل از تحویل قاب تخم، آماده و تغذیه میکنند. برای این کار ملکه و قاب‌های تخم و لارو آن را موقتاً خارج میکنند و در کندوهای دیگر قرار می‌دهند و با قاب‌های عسل و گرده و شفیره نزدیک به تولد جای آنها را پر میکنند.
معمولا قاب گرده را وسط کندو، و کنار جای خالی قاب حاوی تخم قرار می‌دهند. پس از قرار دادن قاب حاوی تخم که از کندوهای برتر و انتخاب شده منتقل می‌شود، کلنی را باید با شربت شکر تغذیه کرد تا با وجود جریان شهد و گرده، زنبورهای جوان، لاروهای حاصل از تخم‌های مذکور را تا زمان پیوند به خوبی تغذیه کنند.این کلنی‌ها هر هفته باید تجدید سازمان شوند و در صورتی که زنبورها شاخون طبیعی ایجاد کردند باید شاخون‌ها را تخریب کرد.
ملکه‌های تخم ریز و آماده ارسال به مناطق دیگر را معمولاً می‌توان در قفس‌های مخصوص نگهداری و داخل کلنی‌های پرستار ملکه بدون شیرینی ملکه و کارگران ملازم نگهداری کرد.بطوری که شرایط فیزیکی لازم برای بقای آنها فراهم باشد و در ضمن کارگران کلنی آنها را تغذیه کنند.
برای ایجاد و سازماندهی کلنی پرستار ملکه معمولاً ابتدا ملکه اصلی را از کندو جدا میکنند. پس از جدا کردن ملکه، قاب‌های تخم و لارو را که دارای زنبورهای جوان هستند در وسط کندو و قاب‌های شفیره را که تأمین کننده زنبورهای جوان بعدی هستند در دو طرف قاب‌های تخم و لارو مستقر میکنند. در طرفین آنها نیز قاب‌های عسل را قرار می‌دهند.در ضمن نزدیک قاب‌های تخم و لارو باید گرده کافی وجود داشته باشد. مهم‌ترین اقدام پس از تأسیس این کلنی‌ها افزودن یک قاب حاوی زنبورهای جوان تازه متولد شده هر پنج روز یک بار به این کندوهاست.
زنبورهای جوان کمتر از زنبورهای پیر کلنی حالت آنتگونیستی با ملکه‌های غریبه دارند و آنها راد تغذیه میکنند. در حالی که زنبورهای پیرتر ضمن اینکه ملکه‌های غریبه را تغذیه نمی‌کنند دور آنها جمع می‌شوند و حالتی شبیه به توپ یا گلوله به وجود می‌آورند که این حالت را بالینگ می‌نامند.
در کلنی پرستار می‌توان ملکه اصلی را در قفس و جدا از کلنی نگهداری کرد تا زنبورهای کلنی برای نگهداری ملکه‌ها رغبت نشان دهند. البته در بعضی مناطق ملکه را در همان کلنی داخل قفس و حتی گاهی بدون قفس نگهداری میکنند که باید تمهیداتی در این موارد به کار گرفته شود.
به هر حال در روش‌های متفاوت سازماندهی کلنی‌های پرستار یا نگه دارنده ملکه‌ها که گاهی لازم است چند هفته یا چند ماه ملکه در آنها نگهداری شود، اضافه کرده زنبورهای جوان برای رسیدگی و تغذیه کافی ملکه‌ها بسیار مهم و تعیین کننده است.
کلنی انکوباتور پرورش ملکه
قاب حاوی سلول‌های ملکه را از روز پنجم بعد از پیوند به انکوباتور الکتریکی یا کلنی انکوباتور منتقل میکنند.در انکوباتور با دمای ۳۴ درجه سانتیگراد و رطوبت ۵۰% می توان قاب سلول‌های ملکه را تا روز یازدهم پس از پیوند نگهداری کرد و سپس سلول‌های ملکه را به طور معمولی یا با فنر به کلنی‌های جفتگیری ملکه معرفی نمود و یا در قفس در کلنی انکوباتور یا در انکوباتور نگهداری کرد. البته با توجه به وجود نوسانات برق و گاهی قطع برق بهتر است از کلنی انکوباتور استفاده شود.
در کلنی انکوباتور که یک کلنی سه طبقه است معمولا در طبقه پایین که با شبکه ملکه جدا می‌شود قاب‌های عسل و در طبقه دوم و سوم قاب های شفیره و قاب‌های حاوی سلول‌های ملکه را به صورت یک در میان قرار می‌دهند که تا روز ۱۰ یا ۱۱ پس از پیوند در این کندوها قرار دارند. در این کلنی‌ها، زنبورها علاوه بر تامین گرمای مورد نیاز با نازک کردن سلول‌های ملکه، آنها را برای تولد ملکه آماده می‌نمایند.
قاب‌های حاوی سلول باید به آرامی و بدون تکان شدی به کلنی انکوباتور منتقل شوند و زنبورهای روی آن را با برس جدا کنند. برای اطمینان خاطر بیشتر در روز ۱۰ پس از پیوند موم‌های پایه سلول‌های روی زهوار را با چاقو می‌برند و از یکدیگر جدا میکنند. سپس آنها را به کندوی جفتگیری انتقال می‌دهند.
بریدن و جدا کردن سلول ها در روز ۱۰ به این دلیل است که در زمان پیوند گاهی لاروهای پیرتر پیوندزده می‌شوند و یک ملکه زودتر متولد می‌شود و بقیه سلول‌ها را نیش زده و ملکه‌ها قبل از تولد می‌کشد. بنابراین برای بالا بردن ضریب اطمینان جداکردن سلول‌های ملکه در روز ۱۰ انجام می‌شود، ولی اصولا روز ۱۱ با احتساب لارو ۱/۵ روزه منتقل شدده به شروع‌کننده و ۳ روز دوران تخمی برای انتقال مناسب‌تر است، چون ملکه در پایان روز ۱۶ متولد می‌شود.
البته بعضی تولیدکنندگان برای صرف هزینه کمتر، ملکه متولد شده را تا روز ۵ در کلنی انکوباتور نگهداری میکنند و سپس ملکه بالغ را به کندوی جفتگیری معرفی می‌نمایند تا مدت زمان نگهداری ملکه در کندوی جفتگیری را کوتاه‌تر کنند. باید توجه داشت که انتقال شاخون آماده تولد، رایج‌ترین روش در پرورش ملکه است.
در کلنی‌هایی که یک یا چند سری ملکه بالغ جفت خورده تحویل داده‌اند معمولا برای احتیاط و پذیرش بالاتر از فنر شاخون برای معرفی شاخون استفاده می‌شود، زیرا وجود تخم و لاروهای حاصل از ملکه‌های قبیل باعث کاهش قدرت پذیرش کلنی‌های جفتگیری می‌شود.
برای تولید ملکه‌های مناسب علاوه بر اعمال روش‌های ذکر شده به نرهای مناسب در منطقه نیز نیاز داریم که ملکه های پرورش یافته با آنها جفتگیری کنند و آماده معرفی به کندوهای دیگر شوند.بنابراین تولید نرهای مناسب در کلنی‌های پدری یکی دیگر از مراحل مهم کار پرورش ملکه است.
