نقش پاهای زنبور عسل
وقتی به زنبورها فکر می‌کنیم، معمولاً نیش، عسل یا جمعیت پرهیاهو به ذهن‌مان می‌آیند. اما کمتر کسی به پاهای مفصل‌دار و شگفت‌انگیز زنبور عسل و توانایی‌های متنوع آن‌ها توجه می‌کند.
ما به‌ندرت به پاهای زنبورها فکر می‌کنیم
تصور کنید در یک بازی تداعی واژه‌ها مثل “پس‌ورد” شرکت کرده‌اید و واژه مخفی شما “زنبور” است. سرنخ‌هایی که احتمالاً می‌دهید، می‌تواند “عسل”، “نیش” یا “گروه” باشد. اما “پاها”؟ هرگز! هیچ چیز درباره پاها ما را به یاد زنبور نمی‌اندازد.
با این حال زنبورها مخصوصاً زنبورهای عسل برخی از کارآمدترین پاها را در دنیای جانوران دارند. اگرچه از نظر تعداد به پای هزارپایان نمی‌رسند و از نظر طول از عنکبوت‌های harvestman عقب تر هستند، اما از لحاظ عملکرد، پاهای آن‌ها بی‌نظیرند.
این مقاله نخستین بار در نشریه American Bee Journal ، شماره‌ی ۶، جلد ۱۶۳ ، در ژوئن ۲۰۲۳ منتشر شده است.
قفسه سینه مرکز حمل‌ونقل در بدن حشرات
مانند همه حشرات زنبورهای عسل شش پا دارند که هر کدام از قفسه سینه منشأ می‌گیرند و در کنار بال‌ها قرار دارند. در زنبورهای عسل، هر جفت از پاها دارای ساختاری منحصر به‌فرد است و وظایف خاصی را بر عهده دارد.
اگرچه هر سه جفت پا برای راه رفتن و رقصیدن استفاده می‌شوند، ولی کارهای نادری را نیز انجام می‌دهند که کمتر کسی آن‌ها را به پاها ربط می‌دهد. به عنوان مثال، پاها و حتی انتهای آن‌ها (چنگال‌های تارسال) می‌توانند طعم و بو را تشخیص دهند! این‌ها واقعاً قابلیت‌های خارق‌العاده‌ای برای پاها و انگشتان هستند.
شاید مایل باشید بدانید “دیدن از نگاه یک زنبور عسل چگونه است“
ویژگی‌های مشترک در هر شش پا
پیش از بررسی تفاوت‌ها، بهتر است نگاهی به شباهت‌های ساختاری داشته باشیم. همه پاهای زنبور پنج بخش اصلی دارند که از قفسه سینه به بیرون توسعه می‌یابند:
- کوکسا (coxa)، تروکانتر (trochanter)، فمور (femur)، تیبیا (tibia)، و تارسوس (tarsus).
برخی از این اجزا برای ما آشنا هستند، مثلاً فمور (استخوان ران) و تیبیا (استخوان ساق پا). این دو بخش در زنبور هم مفصل زانو را تشکیل می‌دهند. هرچند که برخلاف انسان‌ها، زنبورهای عسل صفحه محافظ زانو ندارند. در عوض برخی از گونه‌های زمینی زنبورها ، صفحه‌ای به نام basitibial دارند تا هنگام حفاری در خاک تعادل داشته باشند.
تارسوس (پا) شامل پنج بخش فرعی به نام تارسومر است. نخستین بخش basitarsus و انتهایی‌ترین بخش pretarsus یا distitarsus (معادل انگشت) است. در انتهای پرتارسوس دو چنگال کوچک (tarsal claws) وجود دارد.
پنج بخش یا شش بخش؟
در برخی متون قدیمی‌تر به شش بخش پا اشاره شده است که ناشی از اختلاف در شمارش پرتارسوس است. برخی آن را به عنوان بخشی مجزا و برخی آن را زیرمجموعه‌ای از تارسوس در نظر می‌گیرند. در این متن، از ساختار پنج‌گانه معمول استفاده شده است.
بین دو چنگال، ساختاری به نام arolium وجود دارد؛ یک بالشتک چسبناک پوشیده از موهای بسیار ریز که به زنبور اجازه می‌دهد روی سطوح صاف یا وارونه حرکت کند. این ساختار نیز جزئی از پرتارسوس محسوب می‌شود.
اندازه‌های متفاوت پاها
گرچه همه پاها دارای بخش‌های مشابهی هستند، اما طول آن‌ها با هم فرق دارد. پاهای جلویی کوتاه‌ترین، میانی‌ها متوسط و عقب‌ترین‌ها بلندترین هستند. در زنبور ملکه این الگو مشابه است ولی اندازه‌ها بزرگ‌تر هستند. همچنین، ملکه پاهای خود را بیشتر به بیرون می‌گستراند، شبیه به حشره‌های آبی.زنبورها هنگام پرواز پاهای خود را زیر بدن جمع می‌کنند اما هنگام فرود آن‌ها را به سمت پایین می‌آورند، درست مانند چرخ فرود هواپیما.
هر پا برای یک کار خاص
با اینکه پاهای زنبورها همانند دست‌ها و پاهای ما نیستند، ولی کاربردهایی شبیه به آن‌ها دارند:
- راه‌رفتن، فرود و رقصیدن: پاها به زنبور اجازه می‌دهند بر روی سطوح عمودی و حتی سقف راه برود، به‌نرمی فرود آید و رقص معروف وگِل را اجرا کند.
- گرفتن و چسبیدن: در شرایط سخت مانند باد شدید یا هنگام نگه‌داشتن گل یا هنگام جنگ با مزاحمان، چنگال‌های تارسال بسیار مؤثرند.
- تمیز کردن و خارش: زنبورها با استفاده از پاهای خود بدن‌شان را تمیز می‌کنند و حتی به‌نظر می‌رسد که گاهی خارش می‌گیرند.
- چشیدن و بوییدن: پاهای زنبورها دارای گیرنده‌های شیمیایی به نام sensilla هستند که طعم و بوی سطوح را تشخیص می‌دهند.
- جمع‌آوری گرده: بخش زیادی از گرده به بدن زنبور می‌چسبد و پاها با کمک موهای ویژه آن را جمع‌آوری و به سبد گرده منتقل می‌کنند.
ویژگی‌های پاهای جلویی زنبورهای عسل
کوتاه‌ترین پاها هستند ولی نقش‌های مهمی دارند:
- گیرنده‌های بویایی و چشایی روی تارسوس
- تمیزکننده شاخک‌ها: ساختاری حلقه‌ای که با فشار دادن، شاخک را پاک می‌کند.
- پاک‌کردن چشم‌ها از گرده
پاهای میانی زنبر عسل
گرچه فاقد ساختار خاصی هستند، ولی به حفظ تعادل و چسبیدن به سطوح کمک می‌کنند. هنگام جمع‌آوری گرده، پاهای میانی ساقه گل را نگه می‌دارند، و هنگام پاک‌سازی، گرده را به پاهای عقبی منتقل می‌کنند.
همچنین، به زنبور امکان «بلند شدن» می‌دهند تا از پاهای جلویی برای مبارزه استفاده کند.
پاهای عقبی ، متخصص ذخیره و فشردن گرده
طولانی‌ترین پاها هستند و دارای سبد گرده هستند. اما آنچه آن‌ها را خاص‌تر می‌کند، پرس گرده است: دو صفحه متصل به تیبیا و باسیتارسوس که با تا شدن باز شده و گرده‌ها را داخل خود نگه می‌دارند. سپس با باز کردن پا، این صفحات گرده را فشرده کرده و به سمت سبد گرده هدایت می‌کنند — مانند فشردن یک تیوب خمیر دندان!
هماهنگی شش پا با هم
- راه رفتن: پاها در سه‌گانه‌های مثلثی حرکت می‌کنند تا از گره خوردن جلوگیری شود.
- جمع‌آوری گرده: پاهای جلو به میانی و سپس به عقبی گرده را منتقل می‌کنند.
- فستون‌سازی: زنبورها پاهایشان را به هم قفل می‌کنند تا داربست‌هایی برای ساختن موم ایجاد کنند.
- پخش فرومون‌ها: فرومون‌های ردپا از طریق پاها منتقل می‌شوند.
- رفتار شست‌وشو (Washboarding): صدها زنبور به‌صورت هماهنگ به جلو و عقب تاب می‌خورند؛ دلیل دقیق این رفتار هنوز معلوم نیست ولی احتمالاً مربوط به نظافت است.
لطفاً قبل از ورود، پایتان را تمیز کنید
پاهای زنبورها ممکن است باعث “لکه سفر” روی شان‌های عسل شوند. به همین دلیل، تولیدکنندگان عسل شان از ورودی‌های بالایی برای جلوگیری از آلودگی بهره می‌برند یا فریم‌های آلوده را سریعاً حذف می‌کنند.
پاهایی که زنبورها را روی زمین نگه می‌دارند
دفعه بعد که به زنبورها نگاه می‌کنید، نگاهی دقیق به پاهایشان بیندازید. از نحوه عملکردشان، هماهنگی‌شان و حتی محل قرارگیری‌شان حیرت‌زده خواهید شد. این پاهای پیچیده و پرکاربرد، نمونه‌ای شگفت‌انگیز از قدرت جزئیات در طبیعت هستند.
