پرورش ملکه زنبور عسل از طریق پیوند زدن
زنبورداران اغلب متوجه می‌شوند که برخی کلنی‌های زنبورعسل نسبت به سایرین عسل بیشتری تولید می‌کنند. این امر ممکن است حتی زمانی رخ دهد که تمام کلنی‌ها در یک زنبورستان با شرایط یکسان و منابع گیاهی مشابه قرار داشته باشند. اغلب این تفاوت در تولید ناشی از تفاوت در نژاد زنبورها و کیفیت ملکه در هر کلنی است.
زنبورداران می‌توانند نژاد (یا نوع) زنبورها را در یک کلنی با حذف ملکه و جایگزینی آن با ملکه‌ای از نژاد دلخواه تغییر دهند. این فرآیند به «تعویض ملکه» معروف است. همچنین، تعویض ملکه برای جایگزینی ملکه‌های پیر یا آن‌هایی که توانایی تخم‌گذاری کمتری دارند نیز انجام می‌شود. ملکه‌های تخم‌گذار را می‌توان از پرورش دهنگان دهندگان ملکه خریداری کرد و یا زنبوردارانی که درک خوبی از رفتار زنبورها، مدیریت کلنی و زنبورداری دارند می‌توانند ملکه های خوبی پرورش دهند.
افرادی که در کار با زنبورها بی‌تجربه هستند باید ابتدا بخش «روش‌های ایمن زنبورداری» را مطالعه کنند. استفاده از لباس محافظ مناسب، از جمله نقاب زنبورداری، ضروری است. تکنیک‌های کار ایمن با زنبورها باید پیش از باز کردن کندوها آموخته شوند.
پرورش طبیعی ملکه توسط زنبورهای عسل
ملکه‌ها از همان تخم‌های بارور ماده‌ای متولد می‌شوند که زنبورهای کارگر نیز از آن‌ها به وجود می‌آیند. یک لارو مادهٔ تازه از تخم خارج‌شده هنوز در مرحله‌ای است که می‌تواند به ملکه یا کارگر تبدیل شود. تفاوت‌های کوچکی در ترکیب ژل رویال که به لاروهای ملکه یا کارگر داده می‌شود، وجود دارد. این تفاوت در تغذیه از زمان خروج لارو از تخم آغاز می‌شود. در روز سوم پس از خروج، تفاوت عمده‌ای در رژیم غذایی رخ می‌دهد؛ زمانی که به لاروهای ماده‌ای که قرار است کارگر شوند، گرده نیز داده می‌شود.
هنگام پرورش ملکه باید از لاروهایی استفاده شود که کمتر از ۲۴ ساعت از عمر آن‌ها گذشته باشد. این لاروها هنوز در معرض رژیم غذایی مخصوص زنبورهای کارگر قرار نگرفته‌اند.زنبورهای عسل ، ملکه‌ها را در سلول‌های خاصی که به‌طور ویژه برای این منظور ساخته شده‌اند پرورش می‌دهند. این سلول‌ها عمودی یا نیمه‌عمودی، به شکل بادام‌زمینی، از جنس موم و با دهانه‌ای رو به پایین هستند. سلول‌های ملکه ممکن است در کناره‌ها یا سطح شانه (قاب) یافت شوند. این سلول‌ها فقط زمانی ساخته می‌شوند که نیاز باشد و همیشه در کندو وجود ندارند.
پایهٔ سلول ملکه «فنجانک سلول» (cell cup) نامیده می‌شود. در فرایند طبیعی پرورش ملکه، ممکن است ملکه تخم را در فنجانک بگذارد پیش از آنکه دیواره‌های سلول توسط زنبورهای کارگر به‌طور کامل ساخته شده باشند. (تخم‌گذاری در فنجانک‌ها در شرایطی که پرورش ملکه به صورت اضطراری انجام می‌شود صدق نمی‌کند.)
محرک‌های طبیعی زیر باعث ساخته شدن سلول‌های ملکه و پرورش ملکه‌های جدید می‌شوند:
فقدان ملکه (حالت اضطراری)
وقتی یک کلنی ملکه‌اش را از دست می‌دهد، شرایط اضطراری پیش می‌آید. زنبورها در سریع‌ترین زمان ممکن اقدام به پرورش ملکه‌های جدید می‌کنند. سلول‌های کارگر (گاهی تعداد زیادی) که لارو در آن‌ها وجود دارد تغییر شکل داده شده و به سلول ملکه تبدیل می‌شوند. این لاروها ممکن است برای مدتی ژل رویال مخصوص کارگر دریافت کرده باشند، بنابراین ملکهٔ حاصل ممکن است توانایی تخم‌گذاری کمتری داشته باشد.
بچه دهی (تولیدمثل) و جایگزینی (supersedure)
هنگامی که کلنی قصد بچه دهی دارد، تخم‌ها در فنجانک‌های ملکه‌ای که زنبورها در کناره‌ها یا سطح شانه ساخته‌اند گذاشته می‌شود. در جایگزینی نیز وضعیت مشابهی رخ می‌دهد؛ جایی که کلنی تعداد کمی ملکه پرورش می‌دهد تا جای ملکهٔ پیر یا رو به ضعف را بگیرد.
ملکه‌هایی که تحت این دو انگیزهٔ طبیعی پرورش می‌یابند معمولاً به‌خوبی رشد می‌کنند و توانایی تخم‌گذاری بالایی دارند. از آنجا که از همان ابتدا برای تبدیل شدن به ملکه در نظر گرفته شده‌اند، از زمان خروج از تخم با رژیم مخصوص ملکه تغذیه می‌شوند. همچنین چون ملکه‌ای در کلنی حضور دارد، پرورش آن‌ها با آرامش و بدون شتاب انجام می‌شود.
زنبوردار می‌تواند با ایجاد انگیزهٔ جایگزینی در داخل کندو، تعداد زیادی ملکهٔ باکیفیت را در شرایطی کاملاً کنترل‌شده پرورش دهد.
شرایط لازم برای به‌دست آوردن ملکه‌های خوب
برای موفقیت در پرورش ملکه‌ها، موارد زیر ضروری‌اند:
- وجود مقدار کافی شهد و گردهٔ باکیفیت
- فراوانی زنبورهای نر بالغ، باکیفیت و آمادهٔ جفت‌گیری برای جفت‌گیری با ملکه‌های باکره
- آب‌وهوای مناسب برای پرواز جفت‌گیری ملکه‌ها و زنبورهای نر
- کندوهای آغازگر و پرورش‌دهندهٔ مناسب برای سلول‌های ملکه (که در ادامه شرح داده می‌شوند)
- وجود یک ملکهٔ مادر برای تولید تخم، که نسل زنبورهای کارگر او (و کلنی‌های آن‌ها) دارای ویژگی‌های مطلوبی چون خلق‌وخوی آرام، مقاومت به بیماری، تمایل کم به ازدحام و توانایی بالای تولید عسل باشند
موضوعات جزئی‌تر دربارهٔ ژنتیک و انتخاب ملکه‌ها و زنبورهای نر مناسب برای پرورش زنبور (در مقایسه با صرفاً پرورش ملکه) خارج از حیطهٔ این صفحه است. کتاب‌هایی که در بخش «مطالعهٔ بیشتر» معرفی شده‌اند اطلاعات مفیدی در این زمینه ارائه می‌دهند.
خلاصه‌ای از مراحل پرورش ملکه
پرورش ملکه شامل مراحل زیر است:
- تشکیل کلنی شروع کننده یا استارتر برای مرحلهٔ اولیهٔ پرورش سلول‌های ملکه
- تشکیل کلنی پرستار سلول ملکه
- پیوند زدن لاروهای زنبورعسل
- انتقال سلول‌های ملکهٔ بالغ به کلنی‌های هسته‌ای برای مرحلهٔ جفت‌گیری
کلنی شروع کننده یا استارتر
یک کلنی قوی دو طبقه را انتخاب کنید که ترجیحاً توسط یک ملکهٔ دوساله مدیریت می‌شود. ملکه و شانه‌ای را که روی آن قرار دارد (همراه با زنبورها) به یک جعبهٔ ۸ قاب خالی یا کندوی هسته‌ای منتقل کنید. کندوی دو طبقه را حدود ۲ متر پشت محل اصلی آن جابجا نمایید.در محل خالی‌شده، یک جعبهٔ خالی با کف و درب قرار دهید تا کلنی شروع کننده را تشکیل دهید. چهار قاب نوزاد باز (لارو و تخم باز) همراه با زنبورهای بالغ را از کندوی دو طبقه به این جعبه منتقل کنید.
در دو طرف قاب‌های نوزاد، یک قاب عسل باز و گرده (همراه با زنبور) قرار دهید. برای پر کردن فضای باقی‌مانده از قاب‌های خالی استفاده کنید.تعدادی زنبور جوان اضافی را نیز با تکاندن زنبورها از ۲ یا ۳ قاب دیگر (ترجیحاً از قاب‌های نوزاد) از همان کندوی دو طبقه به کلنی آغازگر اضافه کنید.به کلنی آغازگر یک منبع تغذیه شربت شکر اضافه نمایید. وضعیت بی‌ملکگی موجب تحریک زنبورهای پرستار در کلنی شروع کننده یا استارتر شده و باعث می‌شود آن‌ها غذای نوزاد بیشتری تولید کنند.سپس ملکه و شانه‌ای را که روی آن بود، به جعبهٔ پایینی کندوی دو طبقهٔ اصلی بازگردانید.
کلنی پرستار
هدف این مرحله ایجاد انگیزهٔ طبیعی مانند حالت جایگزینی ملکه است، که در آن زنبورها با دقت، ملکه‌های در حال رشد را پرورش می‌دهند.برای انتخاب کلنی پ پرستار ، از انتخاب کلنی‌هایی که توسط ملکه‌های خیلی جوان هدایت می‌شوند اجتناب کنید. کلنی‌هایی قوی انتخاب کنید که حداقل فضای دو طبقه را کاملاً اشغال کرده باشند. یک کلنی سه طبقهٔ متوسط را می‌توان به‌طور موقت به دو طبقه کاهش داد.
با استفاده از جداکننده یا شبکه مانع ملکه ، ملکه را در طبقهٔ پایینی محدود کنید. این اتاقک نوزاد باید شامل مقدار متعادلی از نوزاد و شانه‌های کشیده و خالی جهت تخم‌گذاری ملکه باشد.در مرکز طبقهٔ بالایی ، دو قاب حاوی لاروهای بسیار جوان قرار دهید. فضای باقی‌مانده را با قاب‌های عسل و گرده پر کنید.اطمینان حاصل کنید که قاب‌های عسل و گرده باز در مجاورت قاب‌های نوزاد باز قرار دارند، تا ساختار یک آشیانهٔ نوزاد طبیعی شبیه‌سازی شود.
جداکنندهٔ ملکه مانع از حضور ملکه در طبقهٔ فوقانی خواهد شد. زنبورهای پرستار برای تغذیهٔ نوزادهای باز در طبقهٔ بالا بسیج خواهند شد. ایدهٔ خوبی است که قاب‌های نوزاد باز را همراه با زنبورهای پرستار چسبیده به آن‌ها به طبقه منتقل کنید. خیلی زود زنبورهای حاضر در طبقه متوجه خواهند شد که این آشیانهٔ نوزاد، فاقد حضور ملکه است و در پاسخ به انگیزهٔ جایگزینی طبیعی، اقدام به پرورش ملکه خواهند کرد. در چنین محیطی، می‌توان سلول‌های تازه پیوند زده شده یا تازه شروع شده را جهت پرورش وارد نمود.
بین دو قاب نوزاد در طبقه ، به اندازهٔ کافی فضا بگذارید تا قاب پیوند در آن جا بگیرد (رجوع شود به بخش پیوند زدن).در مرحلهٔ بعد، هنگام وارد کردن قاب پبوند حاوی لاروهای تازه پیوند شده (یا سلول‌های ملکهٔ تازه تشکیل شده)، آن را با احتیاط از میان زنبورهای متراکم به آرامی پایین ببرید.از پرورش ملکه در زمان جریان شدید شهد (عسل) خودداری کنید. جریان ملایم شهد و مقدار زیاد گرده (ترجیحاً ترکیبی از چند نوع گرده) بهترین شرایط میدانی را فراهم می‌کنند.
کلنی پرورش‌دهنده باید دست‌کم ۲۴ ساعت پیش از وارد کردن سلول‌های پیوندی یا آغاز شده در آرامش باقی بماند.اگر در هر زمانی نیاز به تغذیهٔ تکمیلی برای کلنی پرورش‌دهنده پیش آمد، همیشه از شربت شکر استفاده کنید تا شهد طبیعی را شبیه‌سازی کند، هرگز از عسل رقیق‌شده استفاده نکنید.
پیوند زدن ملکه (Grafting)
- قاب فنجانک های پیوند را با حدود ۲۰ فنجانک پلاستیکی ملکه به یک تیرک ، با موم یا پیچ وصل کنید.
- تیزک فنجانک‌ها را دست‌کم ۲۴ ساعت پیش از پیوند داخل کندویی قرار دهید تا زنبورها فنجانک‌ها را همبو ، تمیز و آماده کنند.
- برای انتقال لاروها به فنجانک‌ها از سوزن پیوند استفاده می‌شود ، هر لارو روی توده‌ای کوچک از ژل رویال شناور است و لذا بدون مزاحمت و با دقت به ته فنجانک منتقل می‌شود.
- سوزن پیوند باید به ته سلول هدایت شود تا بدون آنکه لارو لمس شود آن را زیر لارو کوچک و شناور قرار داد. در شرایط مطلوب پیوند ، دمای محیط خنک و لاروهای تغذیه شده باشند ، آماده‌سازی فنجانک‌ها با ژل رویال رقیق‌شده لازم نیست، به‌ویژه زمانی که تعداد سلول‌ها اندک باشد.
- از پیوند در هوای بسیار گرم یا رطوبت پایین پرهیز کنید، زیرا ممکن است لاروها بر اثر کم‌آبی آسیب ببینند. پیوند در اوایل صبح، زمانی که هوا هنوز خنک است، می‌تواند به جلوگیری از این مشکل کمک کند.
- فقط لاروهایی را که کمتر از ۲۴ ساعت از زمان تفریخ آن‌ها گذشته و در مقدار مناسبی ژل رویال شناورند، پیوند بزنید. پیوند می‌تواند در فضای بسته با نور مصنوعی مناسب یا در فضای باز در شرایط جوی مساعد انجام شود. لاروها را در معرض نور مستقیم خورشید قرار ندهید و تا جای ممکن سریع کار کنید.
- وقتی آماده پیوند هستید، قاب حاوی لاروها را از کلنی مولد بردارید. زنبورها را به‌آرامی از روی قاب بتکانید و آن را به محل پیوند منتقل کنید.
- قاب را طوری قرار دهید که نور (نه نور مستقیم آفتاب) به درون سلول‌ها بتابد و بتوانید لاروها را راحت‌تر ببینید وآنها را بردارید.
- تراشیدن لایه ای از سطح سلول‌های کارگر تا حدود نیمی از ارتفاع سلول ها می تواند برای سهولت کار مفید است. از تیغ اصلاح با شانه‌ی برداشته‌شده استفاده کنید. تیغ را در آب داغ فرو ببرید تا گرم شود؛ تیغه‌ی داغ سر سلول‌ها را سریع و تمیز می‌برد.
- اکنون می‌توان لاروها را به فنجانک‌های آماده منتقل کرد.
فرآیند پیوند زدن ملکه
- لارو روی ژل رویال شناور است.
- سوزن پیوند در حالت عمودی، نزدیک دیواره‌ی سلول کارگر قرار گرفته و زیر لارو قرار می‌گیرد.
- لارو بیرون کشیده می‌شود.
- لارو با حرکت ابزار روی ته فنجانک ملکه قرار می‌گیرد.
- پیوند کامل می‌شود.
کمی پیش از انجام پیوند، قاب‌های نوزادان (تخم و لارو) را از کندوی شروع کننده یا استارتر خارج کنید. زنبورهای چسبیده به قاب‌ها را به داخل کندو بتکانید. قاب‌های نوزاد را به طبقه‌ی فوقانی کندوی دوطبقه بازگردانید.بلافاصله پس از اتمام پیوند، قاب پیوند را در کندوی شروع کننده قرار دهید تا از کم‌آبی و خشک شدن لاروها جلوگیری شود.
قاب پیوند باید تا صبح روز بعد در این کندو باقی بماند. کندوی شروع کننده را بیش از حد بار نکنید ، چهار تیرک پیوند برای اینکار کافی است. در این زمان، کندوی شروع کننده پر از زنبوران پرستار، دارای ذخیره‌ی کافی و ورود منظم گرده و عسل است. این کندو فاقد ملکه است، توسط انگیزه‌ی اضطراری به‌شدت تحریک شده و چیزی جز لاروهای تازه پیوند شده برای تغذیه ندارد.
این روش نباید با شکست مواجه شود مگر در صورت
- دخالت خارجی (حیوانات یا انسان‌ها)
- دمای بیش از حد
- پیوند ناقص
- هوای گرم، همیشه برای کندوهای شروع کننده یا استارتر و کندوهای پرستار سایه فراهم کنید.
انتقال سلول‌های پیوند
- در صبح روز اول پس از پیوند، تیرک های پیوند را از کندوی شروع کننده خارج کنید. میزان پذیرش (تعداد سلول‌های پذیرفته‌شده) در هر نوار بسته به دقت و مهارت زنبوردار متفاوت خواهد بود.
- برای دستیابی به بهترین ملکه‌ها، تعداد سلول‌ها را به حداکثر ۱۵ عدد در هر نوار کاهش دهید. سلول‌هایی که لاروهای درشت‌تر دارند یا تغذیه‌شده اند به‌نظر نمی‌رسند که دیگر حذف شوند.
- کندوهای پرستار را با دقت باز کرده و بین دو قاب نوزاد در طبقه‌ی فوقانی فضا ایجاد کنید.
- تیرک های پیوند را به همراه زنبورهای چسبیده به آن را به کندوی پرستار منتقل کنید ، مراقب باشید نوار تکان نخورد یا ضربه نخورد. تغذیه را ادامه دهید تا سلول‌ها بسته شوند (۴ روز پس از قرار دادن نوارها).
- در این مرحله می‌توان تیرک های جدید را پیوند زده و به کندوی شروع کننده داد. در صورتی که دیگر نیازی به این کندو نیست، می‌توان آن را به حالت اولیه بازگرداند.
بسیاری از پرورش دهندگان ملکه باتجربه ، نیازی به آغاز کار با کندو های شروع کننده ندارند. آن‌ها با تکیه بر مهارت خود، لاروهای تازه پیوندشده را مستقیماً در کندوی پرستار قرار داده و درصد پذیرش مناسبی کسب می‌کنند.
بت اطلاعات و زمان تولد ملکه‌ها
زمان پیوند سلول‌ها و زمان تولد ملکه‌ها را ثبت کنید.
- این کار می‌تواند با علامت‌گذاری کندوها، نوارها و قاب‌ها و ثبت در دفتر یادداشت انجام شود. ملکه‌ها ۱۶ روز پس از تخم‌گذاری یا ۱۳ روز پس از تفریخ لارو از تخم، از سلول خارج می‌شوند. اگر لارو ۲۴ ساعته پیوند زده شود، ملکه ۱۲ روز بعد متولد می‌شود. اگر سلول‌ها بیش از حد در کندوی پرستار باقی بمانند و ملکه‌ای که زودتر از بقیه متولد شود، بقیه سلول‌ها را نابود خواهد کرد.
- بهترین زمان برای خارج کردن سلول‌ها، روز پیش از تولد ملکه‌هاست. بااین‌حال، اگر لاروها هم‌سن نباشند، ممکن است یک ملکه زودتر متولد شود و باقی سلول‌ها را از بین ببرد. سلول‌ها را می‌توان با احتیاط در روز دوازدهم پس از تخم‌گذاری به کندوچه‌ها داد.
- در صورتیکه فعلا انتقال سلول های ملکه به کندوچه ها برایتان میسر نیست بایدسلول ها را به قفسک های محافظ سلول منتقل کنید.
حمل و توزیع سلول‌ها
- سلول‌ها را باید با ملایمت جابه‌جا کرد تا آسیبی به ملکه‌های نابالغ وارد نشود. آن‌ها را بدون تکان یا ضربه به کندوچه های جفت‌گیری منتقل کنید. از چرخش سلول‌ها از حالت عمودی طبیعی آن‌ها خودداری شود.
- سلول‌ها را در معرض نور مستقیم خورشید قرار ندهید. شفیره‌ی ملکه به سرما حساس است. سلول‌ها را خارج از کندو در معرض باد سرد یا هوای خنک رها نکنید.
- برای حمل، چند تیرک پیوند را می‌توان در یک کندوی حامل سلول قرار داد. این کندو می‌تواند همان کندوی پرستار ملکه ها باشد یا یک کندوی کوچک (نِوکلئوس) پر شده از زنبوران کندوی پرستار، بدون ملکه. از شلوغ کردن کندوی حامل سلول با زنبور زیاد پرهیز شود، زیرا ممکن است باعث گرم شدن بیش از حد سلول‌ها گردد.
- سلول‌ها باید بلافاصله پس از آماده‌سازی کندوچه‌های جفت‌گیری به انها معرفی شوند. در غیر این صورت، کندوچه‌ها ممکن است اقدام به ساخت سلول‌های ملکه‌ی خود کنند ولذا باید بررسی شود و تمام این سلول‌ها باید پیش از معرفی ملکه جدید نابود شوند. همچنین، زنبوران بالغ ممکن است در هوای گرم بی‌قرار شوند یا تمایل به فرار پیدا کنند ، توزیع سلول‌ها بهتر است در خنکای عصر انجام شود.
- به هر کندوچه فقط یک سلول داده شود. برای جدا کردن سلول‌های متصل به‌هم از چاقوی تیز و مرطوب استفاده کنید. نوار حاوی سلول‌ها را طوری نگه دارید که تیرک پیوند به سمت بالا قرار گیرد.
- هر سلول را به‌آرامی از تیرک جدا کرده و مستقیماً در کندوچه‌ی جفت‌گیری قرار دهید. یکی از قاب‌های کناری تیرک را برای کار راحتی کار بیرون بکشید. حفره‌ای کوچک در سطح قاب مرکزی ایجاد کرده و پایه‌ی پلاستیکی سلول را در آن فشار دهید.
- هر کندوچه باید با تاریخ تولد احتمالی ملکه و منبع ژنتیکی آن علامت‌گذاری شود.
- در شرایط طبیعی میدانی، یک ملکه باکره حدود ۱۰ روز پس از تولد جفت‌گیری کرده و شروع به تخم‌گذاری می‌کند. در پاییز، این زمان ممکن است طولانی‌تر شود. در دوره‌ی جفت‌گیری، کندوچه‌ها را باز یا جابه‌جا نکنید.
جفت‌گیری ملکه‌های باکره
- پس از تولد ملکه‌های باکره، جفت‌گیری موفق آن‌ها نیز اهمیت زیادی دارد. جفت‌گیری در پرواز و در فضای باز انجام می‌شود، نه در داخل کندو.
- ملکه‌ی باکره چند روز پس از تولد، پروازهای آشنایی با محیط اطراف انجام می‌دهد. جفت‌گیری زمانی رخ می‌دهد که ملکه‌ها به بلوغ جنسی برسند ، حدود ۵ تا ۶ روز پس از تولد.
- اگر ملکه بیش از ۲۰ روز به‌دلیل هوای نامساعد یا آسیب به بال‌ها نتواند از کندو خارج شود یا در جفت‌گیری موفق نباشد، عقیم مانده و به تخم‌گذار نر تبدیل خواهد شد.
اغلب پرورش دهندگان ملکه، ملکه‌هایی را که در زمان مقرر تخم‌گذاری نکنند حذف می‌کنند، مگر در پاییز که زمان جفت‌گیری ممکن است به‌دلیل دمای پایین بیشتر شود.
